Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев

6. Қийматнинг электрон – пул шакли. Қийматнинг электрон – пул шакли кенг қамровли қиймат тушунчаси бўлиб, банкларнинг ҳисоб варақлари ва пластик карточкаларда махсус компьютер тизимларининг дастурий таъминотлари (Globus⁸, NCI⁹, ASBT¹⁰, IABS¹¹, Click, PayMe ва бошқалар) ёрдамида сақланади ва тегишли мақсад учун ўтказилади ҳамда бошқа зарур операцияларни амалга оширишда фойдаланилади. Қийматнинг электрон – пул шаклини амал қилиши, сақланиши ва улардан фойдаланиш жарёни ҳукуматнинг тегишли қонунчилик ҳужжатлари ва Марказий банкнинг меъёрий ҳужжатлари асосида амалга оширилади.
7. Қийматнинг виртуал – пул шакли. Қийматнинг ушбу шакли “криптовалюта” – рақамли валюталар кўринишида бўлиб, уларни вужудга келиши (ишлаб чиқиши, муомалага киритилиши) ва назорати марказлашмаган ҳолда криптографик (дастурий таъминот) методлар ёрдамида амалга оширилади.
“Криптовалюта” термени дастлаб 2009 йилларда Сатоси Накамото тахаллуси остида бир ёки бир гуруҳ дастурчилар томонидан “Биткойн” тўлов тизими пайдо бўлгандан кейин фойдаланила бошланган. Қийматнинг криптовалюта шакли дастлаб конфиденциал тўлов воситаси сифатида Дэвида Чома компанияси томонидан 1990 йиллардан DigiCash тизимида яратилган ва фойдаланилган, 1988 йилларда компания банкротликка учрагандан сўнг унинг амал қилиш ҳам тўхтаган¹², (дарсликнинг крипто – пуллар бўлимига қаранг).
1.3. Пулнинг ривожланиш тарихи

Пул ҳозирги кундаги кўриниши, ҳолати ва даражасига етгунга қадар жуда узоқ тарихий даврни бошидан кечирди. Ер юзида пулдан айирбошлаш воситаси сифатида фойдаланиб келинаётганига етти минг йилдан ортиқ вақт бўлди¹³. Бу давр ичида дастлабки пуллар товар, буюм, оддий металл ва қимматбаҳо металлар кўринишидан ҳозирги кунда кенг фойдаланиб келинаётган қоғоз,кредит, электрон, виртуал пуллар кўринишигача етиб келди.

Жамиятда ижтимоий – иқтисодий жараёнлар такомиллашиб ва ривожланиб боргани сари пулнинг шакли, пул ишлари ва пул иштирокидаги ҳисоб – китоблар ҳам доимий равишда такомиллашиб ва ривожланиб келмоқда.
Пулнинг ривожланишига туртки бўлган асосий омиллар қуйидагилар ҳисобланади. 1.Товар ишлаб чиқаришнинг кенгайиши ва меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви. 2. Барча шакллардаги мулк қийматларининг ўсиши. 3. Товарлар олди – сотдиси бўйича айланмалар ҳажмининг ортиши.