Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги а. А. Омонов, Т. М.ҚОралиев пул, кредит ва банклар

15.2.5. Бреттон Вудс ва янги олтин девиз стандарти


(1945 – 1968 йй.)

Иккинчи жаҳон уруши тугагандан кейин АҚШ томонидан янги пул тизими таклиф этилди. Унинг қоидалари 1944 йилда Нью – Хемшир штатининг Бреттон – Вудс шаҳрида бўлиб ўтган халқаро конференцияда келишилди ва 1945 йилнинг июль ойида АҚШ Конгресси томонидан ратификация қилинди. Янги амалиётга киритилган Бреттон – Вудс пул тизимининг 1920 йилларда қабул қилинган олтиндевиз стандартидан фарқли жиҳатлари кўп эмас эди. Шу нуқтаи назардан, ушбу пул тизими ҳам камчиликлардан ҳоли эмас ва навбатдаги молиявий тартибсизликларни келиб чиқишига ташланган дастлабки қадам эди.

Бреттон – Вудс пул тизимининг эски олтиндевиз стандартидан амалдаги фарқи шунда эдики, унинг асосини икки “таянч валюта”(фунт ва доллар) эмас, балки ягона доллар ташкил этиб, 35 доллар 1 унция олтинган тенглаштирилган. Шу билан бирга, амалдаги тизимни 20 йиллардаги олтиндевиз стандартидан фарқли жиҳатлари, америка фуқаролари доллардаги ҳисоб – китобларни олтин билан сўндириш имкониятининг йўқлиги ва доллардаги ҳисоб – китоб қилиш хуқуқи хорижий давлатлар ва банкларга берилганлигини эътироф этиш лозим. Яъни, жаҳон пулини (олтин) доллар билан сўндириш ваколати фақат давлат органларига берилди. Шу жиҳатдан Бреттон – Вудс тизими ҳам 1920 йилларни олтиндевиз стандарти каби молиявий пирамида асосига қурилди.

312

АҚШда молиявий пирамиданинг асосини, фақатгина хорижий давлат хукуматлари талаб қилиш хуқуқига эга бўлган олтин ташкил этгани ҳолда, муомалада таъминланмаган долларлар мавжуд бўлган. Бошқа давлатларда молиявий пирамиданинг асосини, валюта захираси сифатида сақланаётган доллар ташкил этгани ҳолда, муомалада таъминланмаган миллий валюталар амал қилган. Бундай молиявий пирамидани ташкил этиш учун АҚШда етарлича имкониятлар мавжуд эди. Чунки, иккинчи жаҳон урушидан кейин АҚШ да тўпланган жуда катта миқдордаги олтин захиралари (25 млрд долл.), уларга молиявий пирамида қуриш имконини берган. Бреттон – Вудс тизими амалиётга жорий қилиниши билан Европа давлатлари валюталарининг долларга нисбатан курси оширилди. Масалан, Буюк Британия фунт стерлинг курси урушгача бўлган вақтдаги қийматга, яъни 4,86 долларга тенглаштирилди. Фунтнинг сотиб олиш қобилиятига нисбатан қаралганда эса, унинг қиймати пастроқ бўлган. Таъкидлаш жоизки, 1945 йилда доллар курси сунъий пасайтирилиши ва бошқа давлатлар валюталарининг курси долларга нисбатан сунъий оширилиши натижасида “доллар танқислиги” юзага келди. АҚШдан ташқарида юзага келган “доллар танқисилиги”ни олдини олиш мақсадида Америка ҳукумати томонидан Европа мамлакатларига молиявий ёрдам кўрсатилди. Бошқача қилиб айтганда, Европага молиявий ёрдам берилиши, доллар курсини сунъий пасайтирилиши натижасида АҚШ тўлов баланси профицитини қисман молиялаштиришга хизмат қилган.

Бреттон – Вудс тизимида Америка ҳукуматига шуниси аниқ бўлдики, ушбу тизим доирасида доллар инфляциясини оширилиши жавобгарликка олиб келмас эди. Шу нуқтаи назардан, урушдан кейинги даврда инфляцияни рағбатлантирилиши АҚШда давлат сиёсатига айланди.

1950 йиллар бошида доллар инфляцияси натижасида халқаро савдо оқими ўз йўналишини ўзгартирди. АҚШда пул таклифи ва кредит ҳажми ортиб бориши натижасида, аксарият Европа мамлакатлари (Ғарбий Германия, Швейцария, Франция, Италия)нинг валюталари янада

313

мустаҳкамланди. Инфляция даражаси юқори бўлган Буюк Британияда эса мамлакатдан долларни чиқишини олдини олиш мақсадида фунтни 2,40 долларгача девальвация қилинди. Европа ва Японияда ишлаб чиқаришнинг барқарор ривожланиши АҚШ тўлов балансида камомадни юзага келишига сабаб бўлди. Инфляцияни чеклашда олтин танга стандартининг классик ёндошувчанлиги ўзининг хусусиятини бутунлай тўхтатиши билан бирга, Бреттон – Вудс тизимининг қоидалари Ғарб давлатларига доимий доллар захираларини кўпайтиришни ва бунинг асосида миллий валюта таклифи ва кредит ҳажмини оширишни талаб этган.

Шу тариқа 1950 – 1960 йилларга келиб, Ғарбий Европа мамлакатлари ва Япония доллар захирасини ошириб бориш сиёсати самарасиз эканлиги ҳамда янги тизим ташкил этилганда доллар курси сунъий баҳоланганлигидан саросимага тушди. Чунки долларнинг сотиб олиш қобилиятининг тушиши, Ғарб давлатларида долларга бўлган эҳтиёжни пасайтирди.

Бреттон – Вудс тизими Европа мамлакатлари иқтисодиёти учун “тузоқ” сифатида қаралди ва қарама – қаршиликлар ортди. Франция номидан Олтиндевиз стандартини ёқлаб ва амалдаги тизим қоидаларига қарши фикрлар билан давлат молиявий маслаҳатчиси де Голля Жак Рюэфф чиқди. Америка сиёсатчилари ва иқтисодчилари юзага келган қаршиликларга эътибор бермай, Европа долларни “таянч валюта” сифатида қабул қилганлигини таъкидлади. Уларнинг фикрига кўра, Европа айнан Бреттон – Вудс тизимини амал қилиши натижасида иқтисодий тангликдан чиқиш муаммосини ҳал этган. Давлатлар ўртасидаги келишувга асосан бошқа мамлакатларда долларнинг инфляция даражаси ортишидан қатъий назар, АҚШ янада пул таклифини ошириш ҳуқуқига эга эди.

Европада олтиннинг бир унцияси учун 35 долларга тенг бўлган миқдори сақланиб қолинган эди. 1950 йилларда Европада доллар массасини ортиб кетиши, унинг олтинга ва европанинг “қаттиқ” валюталарига нисбатан қадрсизланишига ҳамда Америкадан олтинни чиқиб кетишига сабаб бўлди. Бунинг натижасида АҚШнинг олтин захиралари 25 млрд. доллардан, 9 млрд.

314

долларгача камайиб кетди. Европа мамлакатлари ҳукуматлари ва Марказий банкларининг долларни олтин билан сўндириш талабини қондирилмаслиги оқибатида Бреттон – Вудс тизимининг издан чиқиш хавфи туғилган эди. Лекин, Европа мамлакатларида юзага келган ушбу салбий ҳолат ҳам АҚШни пул таклифини оширишдан қайтармади. Шу тариқа 60 йилларнинг охирида Европада 80 млрд доллардан ортиқ “евродоллар” номини олган пуллар пайдо бўлди. Европада муомалада бўлган долларни олтин билан сўндириш талабини тўхтатиш мақсадида АҚШ сиёсий босим ўтказа бошлади. 1930 йилда олтиндевиз стандартининг инқирозга юз тутишида ҳам Буюк Британия ва Франция ўртасида шундай вазият юзага келган.

Таъкидлаш жоизки, иқтисодий қонунларни айланиб ўтиш, АҚШ инфляцияни ҳисобга олмагани каби, мамлакатда ижтимоий – иқтисодий салбий оқибатларга олиб келади. Шу тариқа 1968 йилда Америка томонидан таклиф этилган “абадий ва бузилмас” Бреттон – Вудс тизими емирила бошлади.