Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазилиги

1-расм. Иш берувчи ва ёлланма ходим нуқтаи назаридан иш ҳақининг моҳияти⁷


Мазкур манфаатларни мувофиқлаштириш учун иш кучи қиймати (баҳоси) ни акс эттирадиган иш ҳақи ставкаси белгиланади. Унинг даражаси меҳнат бозори асосий субъектларининг иқтисодий манфаатлари предмети ҳамда бу манфаатлар узвий боғлиқ бўлишига хизмат қиладиган воситаси ҳисобланади.
Иқтисодиёт фанида иш ҳақининг ижтимоий-иқтисодий функциялари ва уларнинг ўзгариши ҳам муҳим масалалардан биридир. Умуман, иш ҳақининг анъанавий икки: такрор ҳосил қилувчи ва рағбатлантирувчи функциялари ажратиб кўрсатилади ва асосланади. Бу таркиб топган икки назарий концепция – меҳнат қиймати назарияси ҳамда энг юксак фойда назариясига мос тушади. Шу билан бирга замонавий тадқиқотчилар бозор иқтисодиёти шароитларида иш ҳақининг учтадан ўн учтагача функцияларини кўрсатадилар.
Иш ҳақи функцияларини таҳлил этиш уларни қуйидагича таснифлаш имконини беради (2–расм):
1. Тақсимловчи функция. У ходимнинг янгидан ҳосил қилинган маҳсулотдаги улушини белгилашга хизмат қилади. Мазкур функцияда истеъмол жамғармасининг ёлланма ходимлари ва ишлаб чиқарувчи воситалар эгалари ўртасида тақсимланиши ўз ифодасини топади.





2–расм. Иш ҳақининг функциялари


2. Такрор ҳосил қилиш функцияси. У иш кучини ижтимоий жиҳатдан нормал ҳисобланган даражада истеъмол этиш имконини берган ҳолда такрор ҳосил қилишни таъминлашга қаратилган. Такрор ҳосил қилиш функцияси бошқаларга нисбатан устувор ҳисобланди. Чунки ходимнинг асосий иш жойидаги иш ҳақи ўзи ва оиласи муносиб турмуш кечиришини таъминламаса, унда қўшимча маблағ топиш муаммоси туғилади. Бунинг учун иккинчи, учинчи жойдан иш қидириш ходимнинг меҳнат салоҳиятини емиради, касб малакасини пасайтиради, меҳнат ва ишлаб чиқариш интизомига путур етказади.
3. Рағбатлантирувчи функция тақсимлаш ва такрор ҳосил қилиш функцияларига боғлиқ бўлиб, ходим меҳнат мотивациясини кучайтириш – ишда фаоллик, ташаббус кўрсатиш, меҳнат унумдорлигини оширишга рағбатлантиради. Иш ҳақи даражасини ҳар бир ходимнинг меҳнатда эришган натижасига қараб белгилаш шу мақсадга хизмат қилади.
Иш ҳақи миқдорининг ходим меҳнат унумдорлигига узвий боғлиқ бўлмаслиги иш ҳақи асосига путур етказади, унинг рағбатлантирувчи функцияси самарадорлигини камайтиради, инсон ташаббускорлиги ва ғайрат-шижоатини бўғади.
Ходим юқори миқдорда иш ҳақи олиш учун ўз малакасини оширишдан манфаатдор бўлиши керак. Иш берувчи эса ўз корхонасида ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш, маҳсулот сифатини яхшилаш қобилиятига эга юқори малакали ходимни ишга ёллашдан манфаатдордир. Шунинг учун рағбатлантирувчи функция иш ҳақини ташкил этишнинг меҳнат натижаларига узвий боғлиқ тизимлари орқали амал қилади.