Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги фарғона давлат университети

 Тадқиқот натижаларининг апробацияси. 
Тадқиқот натижалари 11 
та илмий-амалий конференцияда, жумладан, 6 та халқаро, 5 та республика 
илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган. 
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. 
Диссертация мавзуси 
бўйича жами 4 та Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация 
комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини 
чоп этиш учун тавсия этилган илмий нашрларда, 2 та хорижий журналларда 
чоп этилган. 
Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. 
Диссертация таркиби кириш, 
уч асосий боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан ташкил топган 
бўлиб,умумий ҳажми 144 саҳифадан иборат. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

15 
I-БОБ. Лингвистик тадқиқотларнинг назарий масалалари
1.1. “Ёш” тушунчаси лингвистик тадқиқотларда 
Ёш – инсон мавжудлигининг энг муҳим характеристикасидир. Конкрет 
уюшма маданиятининг ўзига хос хусусияти кўпинча турли ёш гуруҳлари 
муносабатларининг ўзига хос хусусиятларига асосланади. Одамларнинг умр 
ёшлари ҳақидаги тасаввурлари етарли даражада мураккаб. Ёш гуруҳларига 
бўлиниш нафақат биологик параметрларга, балки ижтимоий ўзига хос 
хусусиятларга: жамият структураси ва маданиятига (шу билан бирга тилга, 
оламнинг тил манзарасига) ўзаро боғлиқдир. “Ёш” тушунчасининг 
мураккаблиги тил далиллари билан ойдинлашади, бу ерда турли илмий 
соҳаларда қўлланиладиган жуда кўп сонли, масалан: биологик ёш, 
хронологик ёш, соматик ёш, маънавий ёш каби терминологик бирикмалар 
ажралиб чиқади.
Инсон ҳаёти бир неча ёш босқичларини ўз ичига олади. Бироқ 
уларнинг сонини ва аниқ давр чегараларини кўрсатиш жуда мушкул. Ёш 
даврлари хилма-хил маданий-тарихий, ижтимоий, семиотик, ёшга оид ва 
бошқа омиллар бўлган ноаниқ тўпламни хосил қилади. Бу омилларнинг 
ҳаммаси жамиятнинг ёш структурасини, у ёки бу ёш гуруҳларининг ўзига 
хос хусусиятларини ҳамда уларга баҳо берувчи муносабатни англашга таъсир 
кўрсатади. Шу билан бирга, турли лингвомаданий гуруҳларда ёш ҳақида 
қандайдир стереотип тасаввурлар мавжуд бўлиб, улар ўз ифодасини турли 
миллий тилларда топадилар. Бундай стереотип образларни ўрганиш ҳар хил 
типдаги: лексикографик, матнга оид, дискурсив манбаларга ҳамда тажриба 
маълумотларига таяниши лозим. 
Инсонни у ёки бу ёш гуруҳига киритиш, шунингдек, у ёки бу ёшнинг 
ўзига хос характерли хусусиятлари ҳақидаги тасаввур турли маданиятларда 
ва тарихий даврларда турлича бўлиши мумкин. В. Фойтнинг қайд қилишича, 
“ёш гуруҳларининг таснифи ижтимоий ва биологик вазифаларнинг 
ўзгаришидан, одамларни гўдаклар, болалар, ўсмирлар, катта ёшдагилар ва 

---

16 
ниҳоят кексаларга бўлишга мажбур қиладиган ўзгаришлардан келиб чиқади. 
Бироқ, ҳаттоки айнан битта цивилизацияни намоён қилувчи маданиятларда 
ёш гуруҳларининг конкрет тизимлари жуда қаттиқ фарқ қилишлари мумкин” 
26
.
Ф. Ариеснинг қайд қилишича, Ўрта Асрларда Францияда “умр 
ёшларини” сон тимсолига (масалан, “ёш”лар сонининг планеталарнинг ёки 
буржнинг белгилари сонига мос келишига ва ҳ.к.) асосланган 
даврийлаштириш тарқалган эди. Ҳа, шундай даврийлаштиришнинг бири 7 та 
планеталарга мос келувчи 7 та ёшни ажратиб кўрсатади; бошқа тасниф эса 
инсон умрини йилнинг 12 ойига ёки буржнинг 12 белгисига мос келадиган
12 та даврга бўлган эди. Ёшни бу каби даврлаштириш шартли бўлиб, ҳозирги 
нуқтаи назардан содда ва мазмунсиздир, чунки на реал биологик ёш 
ўзгаришларини, на одамларнинг у ёки бу ёшига хос бўлган ижтимоий 
вазифаларни акс эттирмайди. 
Ўрта аср илмий даврлаштиришларида, асосан, лотинча терминология 
ишлатилар эди. Шу билан бирга, француз тили бутунлай бошқа, реалистик 
ёш даврийлигини акс эттирарди. “ХVI асрда, бу терминологияни 
французчага ўтказиш таклиф қилинганида, француз тилида шундай бўлиб 
чиқдики, демак, французча сўз қўллашда бундай типдаги сўзлар лотин 
тилидагига қараганда, лоақал илмий лотин тилига қараганда, анча кам бўлиб 
чиқди... Француз тилида биз лотин тилидагига қараганда катта 
қийинчиликларга эгамиз, чунки лотин тилида етти умр ёши (етти планета 
каби) учун номлар мавжуд, айни пайтда француз тилида фақат учта ном, 
чунончи, болалик, ўспиринлик ва кексалик мавжуд” 
27
.
Тилда ва ёш номинацияларини қўллаш нормаларида акс этган жамият 
ёш структурасининг нафақат тасаввури, балки у ёки бу ёш гуруҳларининг 
ўзига хос хусусиятлари ва бу билан, масалан, ёшлик ёки кексалик билан 
боғлиқ ижобий ёки салбий баҳолар ҳақидаги тасаввур миллий-маданий ўзига 
26
Фойт В. С емиоти ка и фольклор //Cемиот ика и худо жест венное т ворчество. – М.: 1977. – С. 183. 
27
Ариес Ф. Возрасты жизни // Философия и методология истории. – М.: Прогресс, 1977. – С. 229.

---

17 
хос хусусиятга эга. Социологияда, этнографияда бу ҳодиса яхши маълум ва у 
бир қатор олимлар томонидан тадқиқ қилинади. Кўпинча ёшликка ва 
кексаликка ғарб (Европа, Америка) ва шарқ (масалан, япон) маданиятларида 
турлича муносабат кўзга ташланади. Кўпчилик халқларда кекса (ёки умуман 
катта) кишиларга нисбатан бошқача ҳурмат муносабати мавжуд бўлиб, у 
тилда ва одоб-ахлоқ қоидаларида қайд қилинган. Масалан, суданликларда 
ёшлар томонидан катталарга нисбатан ишлатиладиган лексиканинг бир талай 
қатлами мавжуд. Бу “афтидан, ер шарининг барча халқлари одоб-ахлоқ 
қоидаларига 
у 
ёки 
бу 
даражада 
таъсир 
кўрсатган 
ибтидоий 
геронтократиянинг консервацияси (сақланиб қолиши) натижасидир”
28
. 
Адигейларнинг одоб-ахлоқ қоидаларида “ёшлар томонидан кексаларга 
нисбатан қўлланиладиган, кекса аксирса, ёш сув ичишга киришади, 
деразадан кўринади ва ҳатто ҳурматли кекса умуман бўлмаса ҳам (ёки у 
тирик бўлмаса ҳам), бироқ унинг исми ёдга олинса ўрнидан туриш ҳаракати 
мисол бўлиб хизмат қилиши мумкин” 
29
. Кексаларга нисбатан анъанавий 
одоб-ахлоқ принципларини бузиш ножоиз ва танбеҳга лойиқ. Ҳикояларда ва 
масалларда одоб-ахлоқ қоидаларини бузиш кўп ҳолларда худолардан ва 
қаҳрамонлардан келиб чиқадиган қасосга олиб келади.
Кексаликка қарама-қарши муносабатга мисол бўлиб америка 
маданияти хизмат қилиши мумкин. Америкалик социологлар АҚШда кекса 
кишиларга муносабатни тасвирлаш учун 1969 йилда америкалик социолог 
Роберт Батлер томонидан яратилган, “айрим авлодлар когортасини 
(тўдасини) ёш принципи бўйича норматив камситиш”ни ифодаловчи 
“эйджизм” атамасини қўллайди, шу билан бирга, ҳозирги жамиятда ушбу 
камситиш энг катта ёшдаги аҳоли ўртасида энг паст мавқега эга бўлган энг 
кекса бўғин тўдаларига тааллуқлидир. “Эйджизм айниқса АҚШда кучлидир, 
у ерда ҳар доим маҳорат, куч, ёшлик ва энергия қадрланган, фарқли равишда, 
Япония, Кавказ, Ўрта Осиё мамлакатларида, анъанага кўра кекса одамлар 
28
Бгажноков Б. Х. Очерки этноографии общения адыгов. Нальчик: – Эльбрус, 1983. – С. 189.
29
Ўша манбаа. Б. 190.

---

18 
ҳурмат ва эътиборга сазовордирлар, юқори мавқега эгадирлар. Бу салбий 
стереотиплар кекса (унча тушунмайдиган, кам ҳаракатли, ақлий 
қобилиятлари сусайган) кишиларга нисбатан кўпинча асоссиздир, бироқ 
ёшлар ҳам, кексалар ҳам уларни тўғри деб ҳисоблашни давом 
эттирмоқдалар...” 
30
.
Тадқиқотчиларнинг фикрига кўра, Россия жамиятида ёш ва кекса авлод 
Америка маданиятига қараганда бошқача таърифланади ва баҳоланади. 
Шундай қилиб, Н. В. Шахматова ўзининг тадқиқот натижаларини 
америкалик социологларнинг тадқиқотлари натижалари билан солиштириб 
кўриб таъкидлайдики, у ўтказган тадқиқотларда “ёш билан боғлиқ эмоционал 
салбий мулоҳазалар деярли сезилгани йўқ” ва “сўров натижалари бошқа 
социологларнинг изланишлари натижаларини тасдиқлади ва катта ёшдаги 
авлоднинг масъулият ва шахснинг фуқаролик хислатлари бўйича анча юқори 
бахосини кўрсатди...”. Тадқиқотчи томонидан ўтказилган ижтимоий 
сўровнинг кўрсатишича, барча ёш гуруҳлари вакилларининг қўшилишларига 
кўра, энг умумий тасаввурлар, умуман олганда, кекса авлодга ижобий баҳо ва 
ёшларнинг етарли даражада тарқалган салбий бахосидир. “Барча бўғинлар 
якдиллик билан “учинчи ёш кишиларининг” яхшилигини, фидокорлигини, 
ишонувчанлигини қадрлайдилар”
31
. Ёш кишилар учун умумий бўлган нарса 
“ёшларнинг яхши етилмай қолганлигини тан олишдан иборат, бу масала 
бўйича ҳамма бир фикрдадир”. Бундан ташқари, ёш кишилар ҳам, бошқа ёш 
вакиллари ҳам ёшларда яхшилик, ҳалоллик, инсофлилик каби хусусиятлар 
етишмаётганлигини, улар “катталарга қараганда (худбинроқ) эканлигини, 
кўпинча лоқайдлик ва масъулиятсизлик кўрсатишларини, “ишдан, жиддий 
ҳаётий стратегияларни амалга оширишдан кўра кўнгилхушликлар ҳақида 
кўпроқ ўйлашларини таъкидлайдилар” 
32
. Шубҳасиз, бу ерда стереотипнинг 
кўриниши, ёш йигитнинг типик образи мавжуд, бунинг устига, бу тасаввурда 
бошқа барча ёш гуруҳлари вакиллари ҳамфикрдирлар.
30
Шахматова Н. В. Социология покалений. Поколенческая организация современного российского общества. – Саратов, 
Изд-во Сарагговск ун-та. 2000. – С. 99, 101, 116.
31
Ўша манбаа. Б. 100, 116.
32
Ўша аср. Б. 100, 116

---

19 
Шу далил қизиқарлики, россиялик ва чет эллик тадқиқотчиларнинг 
кузатишларига кўра, у ёки бу бўғинлар ҳақидаги стереотип тасаввурларга, бу 
стереотип образлар ижобий ёки салбий баҳони ўз ичига олганлигидан қатъий 
назар, барча ёш гуруҳлари вакиллари қўшиладилар. Айрим социологик 
ишларда кексаликка салбий муносабатни ёки ёшликка ижобий муносабатни 
тилдаги у ёки бу коннотацияларнинг мавжудлиги билан боғлашга уринилади. 
Рус ва америка маданиятларида “ёшлик” ва “кексалик” тушунчалари 
билан боғлиқ барқарор иборалар, фразеологизмлар билан ассоцияцияга 
киришувчи коннотацияларнинг фарқи шу билан боғлиқки, рус маданиятида 
“ҳозирги кўп жиҳатдан ўтган билан боғлиқликда кўрилади, айни пайтда 
америка маданиятида ҳозиргининг идрокида келажакнинг бошланиши ва 
ўтган билан бўш алоқа устунлик қилади...” 
33
. “Келажакка америкача 
интилиш шу ишончда ифода бўладики, у албатта тараққиётни (progress ва 
change сўзлари аниқ ифодаланган ижобий коннотацияга эга), ҳаракатларни 
узоқ муддатли режалаштиришни (баъзида бир неча йил олдинга), 
режалаштирилган барча нарсаларнинг амалга ошишига ва коммуникатив 
муомаланинг тегишли кўринишларига (масалан, унаштиришнинг олдиндан 
эълон қилиниши, ҳомиладорлик ва ҳ.к. ҳақида) шубҳанинг йўқлигини ифода 
этади. Катталик қадрият ҳисобланмайди. Жорий фаолият ўз-ўзича эмас, 
балки бўлажак максадларга эришишнинг воситаси сифатида муҳимдир”. 
“Руслар кўп жиҳатдан ўтмишнинг давоми бўлган ҳозирги кун билан 
яшайдилар, ўтган бўғинларнинг донолигини ва маданият ҳодисаларини 
коммуникатив- муомаланинг устуни деб ҳисоблайдилар. Улар учун 
келажакка фалсафий, скептик (ишончсиз) ва ҳатто хурофий муносабат 
кўпроқ хосдир. Америкаликлар учун янгилик тушунчаси ғоят муҳим 
ҳисобланади (...) Youth obsession (“ёшликдаги телбалик”) тушунчаси кўп 
жиҳатдан коммуникатив ҳаракатларни ифодалайди”.
Ғарб дунёси томонидан эътиқод қилинаётган келажакка топиниш 
ёшликка сажда қилиш билан узвий боғланган. Файласуф Н. Рибакованинг 
33
Леонтович О. А. Время глазами русских и американцев: сопоставительный аспект // Языковая личность: проблемы 
креативной семантики. К 70-летию профессора И. В. Сентенберг. – Волгоград, Перемена. 2000. – С. 76.

---

20 
ҳисоблашича, “ғарб цивилизацияси оғишмай “ёшаряпти”... ва натижаси, 
аҳмоқлашаяпти”. Муаллиф ўз китобида кексаликни тан олиш тажрибасини 
европача фикр билан умумлаштиради. Файласуф шунга урғу берадики, 
кексалик – бу мутлақо “ижтимоий патология” эмас, “касаллик” ҳамдир. Бу 
энг аввало руҳий юксалишдир. 
Чет эллик тарихчилар, маданиятшунослар, сиёсатшуносларнинг 
ишларида қайд қилинадики, ХХ асрнинг Европа маданиятида устунлик 
қилаётган “ёшлик” ва “кексалик” тушунчалари ҳаммабоп эмас ва жуда кўп 
ижтимоий ва маданий омиллар таъсирида юзага келган; тегишли равишда, 
бошқа даврлар ёшлик ва кексаликнинг ўз образларини яратганлар. Антик 
давр кексаликнинг моҳиятини “жонли тананинг” ақллилигида, христианлик – 
“инсон ва инсоният ўзгаришининг трансцедент чизиғида кўради”, “антик 
давр танаси принципини Ўрта асрларнинг шахси принципи билан 
бирлаштирувчи Уйғониш даври эса, биринчи бўлиб кексалик муаммосини 
Худо ва одамлар олдидаги шахсий хизматлари сифатида аниқ қўяди”
34
. Ўрта 
аср Европасида ҳукмронлик қилган ва ўша даврларнинг матнларида қайд 
қилинган ёшлик ва ёшлар ҳақидаги тасаввур ҳозиргидан фарқ қилади. 
Италияда XIII-XIV асрларда ёшликнинг асосан негатив образи шаклланади, у 
жисмонан ривожланган инсон ҳали етарли даражада маънавий ва ақлий 
ривожланишга эришмаган, бошқарувсиз қолиб, бузуқиликка бериладиган, 
қарор топган ижтимоий нормаларни бузадиган давр сифатида идрок 
қилинади, чунки у ҳали ўзини бошқаришни билмайди. Фақат ХХ асрда 
шахсий маданият катта ёшдаги кишиларнинг мангу ёшлик ҳақидаги утопик 
орзусини ифодалайдиган ёшликнинг мутлақо ижобий образини яратди.
Файласуфлар М. Хайдеггер, М. М. Мамардашвили, Т. де Шерден ва 
бошқалар замон ва макондаги инсон ҳаётининг муаммоларига кўп эътибор 
бердилар
35
. Фалсафий ишларда “ёш” категорияси тушунчаси мавҳум 
34
Рыбакова Н. Труд и досуг в культурно-исторической ретроспективе. Общество риска: цивилизационный вызов и 
ответы человечества. – Москва, Научная книга. 2006. – С. 203-207.
35
Хайдеггер М. Пролегомены к истории понятия времени / Пер.Е. В. Борисова. –Томск, Водолей. 1997.// Мамардашвили 
М. Кантианские вариации. –М.: Аграф. – С. 10. 1997.// Шерден Т де. Феномен человека. / предисл. И комм. Б. А. 
Старостина; пер. с фр. Н. А. Садовского. – М.: Наука. 1987. – 240 с. 

---

21 
категориялар Ҳаёт, Макон, Замон, Ҳаракат, Сифат, Миқдор, Ҳолат ва 
бошқалар билан алоқадордир. Семантик жиҳатдан ёш категориясининг замон 
категорияси билан алоқаси энг муҳимлик касб этади, чунки ёш объектининг 
замонда мавжудлик характеристикасидан иборат. Айнан замон категорияси 
“ёш” тушунчасининг мазмуний мураккаблигини белгилаб беради, чунки 
инсоннинг замон ҳақидаги билимлари кўп қиррали ва ранг-барангдир. 
“Ёш” тушунчаси тилда вербаллашган, шу сабабли тушунчанинг тил 
соҳиблари онгидаги мазмуни ҳақидаги тасаввурни олиш учун тушунчани 
ифода қилишнинг барча тил воситалари мажмуини: лексикографик 
манбаларни, паремиялар тўпламларини, муаллифлик матнларини ва ҳ.к. 
кўриб чиқиш зарур. 
Жамиятнинг ёш структураси ва у ёки бу ёшга оид гуруҳларнинг ўзига 
хос хусусиятлари ҳақидаги миллий, ўзига хос тасаввур тилда ва нутқда қайд 
қилинади (тил бирликлари мазмунларида, шунингдек, тил соҳибларининг 
концептуал тасаввурлари тизимида акс этади). Масалан, ёш, кекса, бола каби 
тушунчалар олам миллий-лисоний манзарасининг муҳим элементлари 
ҳисобланади, демак, улар шунингдек ўзига хос миллий-лисоний хусусиятга 
эга бўлишлари мумкин.
Тартибга солинган кўпдан-кўп бирликлар каби ёш лексикаси кўплаб 
диссертацияларнинг тадқиқот объектига айланди 
36
. Кўрсатилган ишлар 
тилга тизимли-центрик ёндашув доирасида бажарилган; уларнинг умумий 
мақсади структур-семантик тадқиқотлар учун анъанавийдир: лексиканинг 
алоҳида соҳасининг тузилишини тасвирлаш, тизимли муносабатларини 
аниқлаш. Н. Н. Кузнецованинг диссертациясида рус халқ эртакларида инсон 
ёшини аниқловчи сифатлар таҳлил қилинади
37
. Антропоцентрик ёндашув ва 
когнитив лингвистика принциплари доирасида А. Т. Ашхарованинг бажарган 
36
Матвеев В. И. Структура семантического поля возраста человека (на материале русского, украинского и английского 
языков) / В. И. Матвеев // АКД. – Киев, 1984. //Путягин Г.А.. Семантический анализ слов, называющих человека по 
возрасту (на материале имён существительных) –Курск, 1975. // Кацкова Д. Имена возраста в русском и словацком 
языках. Канд. дисс. … филол. наук. 1987. – С. 7. 
37
Кузнецова О. Д. Актуальные процессы в говорах русского языка (лексикализация фонетических явлений): Автореф. 
дисс. …докт. филол. наук. – Москва, 1977.

---

22 
иши “Ёш бола, гўдак” тушунчасига бағишланган 
38
. Н. В. Крючкованинг 
ишида ёш тушунчасининг миллий-маданий ўзгаришини тадқиқ қилишга, 
шунингдек тушунчаларни битта лингвомаданий умумийлик доирасида 
тадқиқ қилишга диққат жалб қилинган. Рус ва француз тиллари 
маълумотлари тадқиқот учун материал бўлиб хизмат қилди 
39
.
Тилшуносликда “инсон ёши” маъносидаги лексикага катта эътибор 
берилди: шахсларнинг ёшлари бўйича лексик-семантик гуруҳ тавсифланди 
40
, 
“инсон ёши” семантик майдонининг структураси тушунтириб берилди 
41
. 
“Шахсларнинг ёши бўйича номлари” гуруҳининг тизимли муносабатлари 
ҳозирги рус тили материалида 
42
, шунингдек генетик 
43
, қиёсиё-чоғиштирма 
аспектларда 
44
тадқиқ қилинади.