Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги бухоро мухандисликтехнология институти

 
13.2. Асосий восита (фонд)ларнинг таркиби, тузилиши ва динамикасининг 
таҳлили, уларнинг актив ва пассив қисмларининг нисбати 
Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар бир воситани маьлум бир хусусиятлари бўйича 
таснифлаш ва таркибий жойлаштириб чиқиш мумкин бўлади. Хусусан, корхоналарнинг 
асосий воситаларини ҳам маьлум бир хусусиятлари бўйича таснифлаб, уларни таҳлил 
қилиб чиқиш мақсадга мувофиқ саналади. Бугунги кунда асосий воситаларни қуйидаги 
хусусиятлари бўйича таснифлашимиз мумкин: 
1. Асосий воситаларнинг корхонанинг ишлаб чиқариш жараёнида қатнашувига 
қараб: 

---

— актив асосий воситалар; 
— пассив асосий воситалар. 
2. Асосий воситаларни маьлум тармоқларга бўйсунувига қараб: 
— саноат ишлаб чиқариш асосий воситалари; 
— бошқа тармоқ асосий воситалари; 
— ноишлаб чиқариш асосий воситалари. 
3. Асосий воситаларнинг фойдаланиш жараёнидаги қатнашувига қараб: 
— фойдаланишдаги асосий воситалар; 
— фойдаланишдан олиб қўйилган (консервация қилинган) асосий фондлар. 
4. Асосий воситаларнинг турларга ажратилиши бўйича: 
— йер; 
— бинолар; 
— иншоотлар; 
— узатиш мосламалари; 
— ҳисоблаш техникаси ва компютерлар; 
— машина ва ускуналар; 
— транспорт воситалари; 
— асбоб-ускуналар; 
— хўжалик жиҳозлари; 
— ишлаб чиқариш инвентарлари; 
— ишчи ва маҳсулдор ҳайвонлар; 
— кўп йиллик экинлар ва бошқа асосий воситалар. 
5. Мулкий эгалигига қараб: 
— ўзига тегишли асосий воситалар; 
— ижараға олинган асосий воситалар. 
Бундан ташқари асосий воситаларнинг яна бошқа бир хусусиятлари бўйича ҳам 
таснифлаш мумкин. 
Ҳозирги шароитда корхоналарда асосий воситаларнинг барча турларини керакли 
нисбатда ва таркибда бўлишини таьминлаш мақсадга мувофиқдир. Яьни саноат ишлаб 
чиқаришидами, ёрдамчи тармоқлардами ёки ижтимоиймаиший соҳаларда бўлмасин, 
барча асосий воситалар керакли хизматни бажарадилар. 
Асосий воситаларнинг таркиби, уларнинг тузилишини ўрганиш билан бир қаторда 
динамик ўзгаришларига ҳам баҳо бериб борилади. Асосий воситаларнинг динамикаси 
деганда уларнинг даврлар (йиллар) бўйича ўзгаришлари тушунилади. 
67-жадвал