Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таьлим вазирлиги бухоро мухандисликтехнология институти

6.3. Маҳсулот (иш, хизмат)лар сотиш ҳажмига таьсир этувчи омиллар таҳлили 
Ривож топаётган бозор иқтисодиёти шароитида маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб 
чиқаришдан кўра кўпроқ уларни сотиш муаммоси олдинги ўринга чиқади. Корхоналар 
эркин фаолият юритувчи субьйектлар сифатида олди-сотди муносабатларини ҳам 
мустақил белгилайдилар. Маҳсулот, иш ва хизматларни олди-сотди жараёнлари бозор 
муносабатларининг негизида туради. Маҳсулот(иш, хизмат)ларни сотиш мулкий 
муносабатлардан келиб чиққан ҳолда ўзаро шартномавий келишувларга таянади. 
Республикамиздаги солиқ қонунчилигига асосан маҳсулот ортиб жўнатилган ва хисоб 
ҳужжатлари қарши томонга (харидор ва буюртмачига) тақдим этилган бўлса, маҳсулот 
сотилган деб ҳисобланади. Маҳсулотларга эгалик ҳуқуқи улар ортиб жўнатилган 
пайтданоқ корхонадан четланади ва қарши томонга ўтади. Улар бўйича ҳисоб-китоблар 
томонларнинг ўзаро келишувида ҳал этилади. 
Маҳсулотларни сотилган деб ҳисоблашнинг одатда икки шарти, яьни улар ортиб 
жўнатилган ва корхона ҳисоб рақамига пули келиб тушишини характерловчи «кассали 
усул» ҳамда ортиб жўнатилган ва ҳисоб ҳужжатлари тақдим этилган пайтданоқ сотилган 
ҳисобланувчи «ҳисобга олиш усул»и характерланади. Мулкка эгаликнинг янги ҳуқуқий 
аспектларида, асосан, иккинчи усул таркибланади. Шунингдек, бутун ҳисоб-китоблар 
тизими ҳам ушбу қонуният асосида тузилади. Олди-сотди муносабатларида ягона белги 
шуки, ортиб жўнатилган ёки сотилган маҳсулотлар бўйича маблағларни ундириб олиш 
бевосита мулк эгасининг муаммосидир. 
Шартномавий муносабатларда унинг субьйектлари ўзаро келишувининг ҳуқуқий 
аспектлари ифодаланади, маҳсулотларни сотувчи ва сотиб олувчилар, уларнинг 
мажбуриятлари, ҳисоб-китобларнинг шакли, даври ва шартлари, уларнинг бузилишида 
қўлланиладиган чоралар, уларнинг тартибга солиниши акс эттирилади. Маҳсулотларни 
сотиш улгуржи ва чакана нархларда амалга оширилади. Корхона томонидан 
қўлланиладиган нархларни қуйидагича тасвирлаш мумкин. 
Товарларнинг ишлаб 
чиқариш таннархи 
Корхона 
фойдаси 
Сотиш жараёнида 
қўлланиладиган эгри 
солиқлар 
Савдо 
устамаси 
Корхонанинг улгуржи сотиш баҳоси 
Корхонанинг чакана сотиш баҳоси 
Таҳлилда маҳсулот, иш ва хизматларни сотиш режасининг бажарилиши ва 
динамикаси, унинг ўзгаришига таьсир этувчи омиллар ўрганилади. Маҳсулот сотиш 
ҳажмига таьсир этувчи омлларни қуйидаги чизма ва -жадвал мисолида кўришимиз 
мумкин: