Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

5-chizma. Naqd va kredit ‘ullarning xususiyatlari.

Bundan ko’rinadiki, ‘ul ka’ital sifatida muomalada bo’ladi, unga qo’shimcha ijtimoiy vazifa yuklatiladi. Endi u daromad keltiradigan maxsus vositaga aylanadi.²⁸

Demak, yuqorida ta’kidlanganidek, hozirgi zamon iqtisodiy fanlardagi ‘ul tushunchasiga ikki jihatdan yondashiladi: tez almashadigan (likvid) ‘ul va dekret (qonun bilan belgilangan) ‘ul sifatida.

Tez almashish (likvidnost) tushunchasi, hozirgi zamon qog’oz ‘ullari (so’m, tanga, dollar, lira va h.k.) bevosita sotib olish kuchiga ega ekanligini bildiradi. Tez almashadigan vositalar, demak, osonlik bilan maqsadingizni ro’yobga chiqaradi. Masalan, agar sizda ortiqcha engil avtomashina bo’lsa, bu umuman xohlagan vaqtda uni sizga kerak bo’lib qolgan har qanday buyumga almashtirish mumkinligini bildirmaydi. Agar siz ma’lum miqdordagi ‘ul summasiga (dollar, marka va h.k.) ega bo’lsangiz, siz har doim ularni har qanday kerakli buyumga ayirboshlay olasiz.

Nima uchun kredit–qog’oz ‘ullar mutloq tez sarflanish xususiyatiga ega bo’ladi? Biz bu erda hozirgi zamon ‘ulining tabiatiga taaluqli bo’lgan ikkinchi jihatga e’tiborni qaratamiz.

‘ul – bu ayirboshlashning umuman tan olingan vositasi. Bu erda «umuman tan olingan»²⁹ so’ziga e’tiborni qaratish juda muhim. ‘ulning qadr–qimmati (qiymati) nima bilan aniqlanadi? Qog’oz ‘ul qiymatga ega bo’ladimi?

Qator iqtisodchi neoklassiklar nuqtai–nazariga ko’ra, ‘ul shu sababli qadrliki, ular qiymatga ega bo’lgan «qog’oz»dan qilinadi degan noaniq fikrni bildirishadi. Agar odamlar tomonidan nimanidir ‘ul deb hisoblashga kelishilsa, ana shu «nimadir» ‘ul hisoblanadi, degan noto’g’ri fikrlarni ko’rish mumkin. Demak, ‘ulning qadri uning qiymatidan emas, balki unga bildirilgan ishonchdan kelib chiqadi degan sub’ektiv yondashuvlar mavjud. Hozirgi zamon ‘ulining barqarorligi (xarid qilish layoqatining o’zgarmasligi) umuman oltin zahiralari bilan ham bog’liqdir. Tabiatda oltin cheklangan miqdorda bo’lgani kabi, Markaziy bank ham ‘ul taklifini cheklashi zarur. Agar qog’oz ‘ullar nisbatan cheklanganlik xususiyatiga ega bo’lishdan to’xtasa, bunda ularning qadr–qiymati butunlay yo’qolguncha tushib boradi. Shunday ekan qog’oz ‘ullarning qadri haqidagi masala muomala uchun zarur bo’lgan qog’oz ‘ullar miqdori muammosi bilan uzviy bog’liq (bu masalaga keyingi XXII-bobda to’xtalamiz).

Shunday qilib, tovar ayirboshlash, ishlab chiqarish va ‘ulning kelib chiqishi hamda tovar–’ul muomalasining rivojlanishi bozor va bozor iqtisodiyotining kelib chiqishiga sabab bo’ldi va uning rivojlanishiga shart–sharoit yaratdi.