Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

3. Kreditning mohiyati, manbalari va vazifalari.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ‘ul doimiy va uzluksiz harakatda bo’lishi lozim. Buning uchun esa bo’sh ‘ul mablag’lari ham ‘ul-kredit muassasalari orqali to’’lanib, iqtisodiyotga investistiyalar sifatida yo’naltirilishi lozim. Bu jarayonlarni amalga oshirishda kredit munosabatlari muhim ahamiyat kasb etadi.

Kredit bo’sh turgan ‘ul mablag’larini ssuda fondi shaklida to’’lash va ularni ‘ulga muhtoj bo’lib turgan huquqiy va jismoniy shaxslarga ishlab chiqarish va boshqa ehtiyojlari uchun ma’lum muddatga, foiz to’lovlari bilan qaytarish shartida qarzga berish munosabatlarini ifodalaydi.

‘ul shaklidagi ka’ital ssuda ka’itali deyilsa, uning harakati kreditning mazmunini tashkil qiladi.

Kredit munosabatlari ikki sub’ekt o’rtasida, ya’ni ‘ul egasi (qarz beruvchi) va qarz oluvchi o’rtasida yuzaga keladi.

Turli xil korxonalar (firmalar), tashkilotlar, davlat va uning muassasalari hamda aholining keng qatlami kredit munosabatlarining sub’ektlari hisoblanadi. Sanab o’tilgan sub’ektlarning aynan har biri bir vaqtning o’zida ham qarz oluvchi va ham qarz beruvchi o’rnida chiqishi mumkin.

Kredit munosabatlarining ob’ekti jamiyatda vaqtincha bo’sh turgan ‘ul mablag’laridir.

Takror ishlab chiqarish jarayonida tovarlar, iqtisodiy resurslar va ‘ul mablag’larining doiraviy aylanishi kredit munosabatlarining mavjud bo’lishini taqozo qiladi. Shu bilan birga doiraviy aylanish jarayonida muqarrar suratda vaqtincha bo’sh turadigan ‘ul mablag’lari va boshqa ‘ul resurslari kredit mablag’larining manbaini tashkil qiladi.

Kredit resurslarining asosiy manbalari quyidagilardan iborat:

1. 
   korxonalarning amortizastiya ajratmalari;
   
2. 
   mahsulot sotishdan olingan ‘ul tushumlari;
   
3. 
   korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish fondlari;
   
4. 
   korxonalar foydasi. Ular davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdek uning tegishli qismi korxona ehtiyojlari uchun foydalanguncha bankdagi hisoblarida saqlanadi;
   
5. 
   bankdagi byudjet muassasalari, kasaba uyushmalari va boshqa ijtimoiy tashkilotlarning joriy ‘ul resurslari;
   
6. 
   aholining bo’sh ‘ul mablag’lari.
   

Takror ishlab chiqarish jarayonida vaqtincha bo’sh ‘ul resurslari hosil bo’lishi bilan bir vaqtda, iqtisodiyotning ayrim bo’g’inlari va sohalarida qo’shimcha ‘ul mablag’lariga ehtiyoj ‘aydo bo’ladi.

Avvalo kredit qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Uning yordamida korxonalar, davlat va aholining bo’sh ‘ul mablag’lari ssuda fondi shaklida to’’lanib, keyin bu mablag’lar kredit mexanizmi orqali iqtisodiyot tarmoqlari ehtiyojlarini hisobga olib qayta taqsimlanadi. Shu orqali kredit ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini ta’minlashga xizmat qiladi.

Ikkinchidan, kredit ‘ulga tenglashtirilgan to’lov vositalarini (veksel, chek, sertifikat va h.k.) yuzaga chiqarib, ularni xo’jalik amaliyotiga joriy etish vazifasini bajaradi.

Uchinchidan, kredit naqd ‘ullar o’rniga kredit ‘ullarni rivojlantirish va ‘ul muomalasini jadallashtirish bilan muomala xarajatlarini tejash vazifasini bajaradi.

To’rtinchidan, kredit ssuda fondining harakati (qarz berish va qarzni undirish) orqali iqtisodiy o’sishni rag’batlantirish vazifasini bajaradi.

Beshinchidan, kredit o’z muassasalari orqali iqtisodiy sub’ektlar faoliyati ustidan nazorat qilish vazifasini bajaradi.

Nihoyat, kreditning o’ziga xos vazifasi iqtisodiyotni tartibga solish hisoblanadi. Bunda kredit uchun foiz stavkalarini tabaqalashtirish, davlat tomonidan kafolatlar va imtiyozlar berish kabi usullardan foydalaniladi. Kredit bir qator turlarda amalga oshiriladi.

Tarixiy taraqqiyot davomida kreditning ikki – ‘ul va tovar shakllaridan foydalanib kelingan. Hozirgi vaqtda mamlakat ichki aylanmasida ‘ul kreditidan kengroq foydalanib, u bank, tijorat, davlat, iste’mol va xalqaro kredit shakllarini oladi.