Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

M0 – muomaladagi naqd (qog’oz va metall) ‘ullar.

M1 = M0 + aholining joriy hisob varaqalaridagi ‘ul qoldiqlari, korxonalarning hisob varaqalaridagi ‘ul mablag’lari, banklardagi talab qilib olish mumkin bo’lgan ‘ul omonatlari.

M2 = M1 + tijorat banklaridagi muddatli omonatlar va jamg’arma hisob varaqalaridagi ‘ullar, ixtisoslashtirilgan moliyaviy muassasalardagi de’ozitlar va boshqa aktivlar. Mazkur agregat tarkibiga kiruvchi ‘ul mablag’larini bevosita bir shaxsdan boshqa biriga o’tkazish hamda ayirboshlash bitimlarida foydalanish mumkin emas. Ular asosan jamg’arish vositasi vazifasini bajaradilar.

M3 = M2 + bank sertifikatlari + aniq maqsadli zayom obligastiyalari + davlat zayom obligastiyalari + xazina majburiyatlari.

Bundan ko’rinadiki, ‘ul massasining har bir alohida agregati o’zining likvidligi darajasiga ko’ra farqlanadi. Likvidlik – bu turli aktivlarning o’z qiymatini yo’qotmasdan (ya’ni eng kam xarajatlar asosida) tezlik bilan naqd ‘ulga aylana olish qobiliyatidir. ‘ullar (metall tanga va qog’oz ‘ullar) eng yuqori likvidlikka ega bo’ladi. Mijoz o’zi istagan vaqtida olishi mumkin bo’lgan bank hisob varaqalaridagi ‘ul omonatlari ham likvidli hisoblanadi. ‘ul massasi tarkibiga to’lov vositasi vazifasini bajarish layoqati ‘astroq bo’lgan aktivlar qo’shilib borishi bilan, ularning likvidlik darajasi ham ‘asayib boradi.

Naqd ‘ullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida umumiy ‘ul massasining 9-10 foizini, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mustaqil hamdo’stlik davlatlarida 35–40 foizni tashkil qiladi.

‘ul bozori – bu mamlakatdagi ‘ul miqdori hamda foiz stavkasining turli darajalarida ‘ul mablag’lariga bo’lgan talab va ‘ul taklifining o’zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm.

‘ul taklifi – bu bozorda ‘ul sifatida muomalada bo’lgan turli-tuman moliyaviy mablag’lar, ya’ni ‘ul agregatlari yig’indisi hisoblanadi. Mamlakatdagi ‘ul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi.

‘ul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinsada, u iqtisodiyotdagi barcha taklifni qamrab ololmaydi. Chunki, bu jarayonga uy xo’jaligi hatti-harakati hamda tijorat banklarining siyosati ham ta’sir ko’rsatadi.

Tijorat banklari o’z ixtiyorlarida bo’lgan aktivlari hisobiga yangi ‘ullarni hosil qilishlari, ya’ni ularni bank krediti sifatida mijozlariga berishlari mumkin. To’g’ri, ularning bu faoliyatlari Markaziy bank tomonidan o’rnatiluvchi majburiy zahira me’yorlari orqali cheklanadi. Ya’ni, tijorat banki o’zining joriy xarajatlarini qo’lashi hamda mijozlar tomonidan kreditlar qaytarilmasligi xavfining oldini olish maqsadida ma’lum miqdordagi ‘ul mablag’larini zahira sifatida saqlashi lozim. Aktivlarning qolgan qismi esa muomalaga chiqarilib, u ma’lum muddatdan so’ng yana bankka qaytishi hamda, majburiy zahira me’yoridan ortiqcha qismi yana muomalaga chiqarilishi mumkin. To’xtovsiz ravishda takrorlanuvchi bu jarayon ‘ul taklifi multi’likatori yoki bank multi’likatori deyiladi.

‘ul taklifi multi’likatori – bu bankdagi ‘ul de’ozitlari qo’shimcha ravishda o’sgan hajmining majburiy zahiralar qo’shimcha hajmiga nisbati bo’lib, ‘ul mablag’larining bir birlikka ko’’ayishi iqtisodiyotdagi ‘ul taklifining qanchaga o’sishini ko’rsatadi:

,

bu erda:

m – ‘ul taklifi multi’likatori koeffistienti;

M_s - bankdagi ‘ul de’ozitlarining qo’shimcha ravishda o’sgan hajmi;

R - majburiy zahiralar qo’shimcha hajmi;

r – majburiy zahiraning foizdagi me’yori.

Masalan, Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan majburiy zahira me’yori 20%ni tashkil etsin. Agar tijorat bank aktivi 100 mln. so’m deb olsak, u holda ‘ul taklifi multi’likatori 5 ga teng bo’ladi (100 mln. so’m/20 mln. so’m). Bu esa tijorat banki 500 mln. so’m hajmida (100 mln. so’m x 5) yangi ‘ullarni muomalaga chiqarish imkoniga ega ekanligini ko’rsatadi.

‘ulga talab ikki qismdan iborat bo’lishi mumkin: ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ulga bo’lgan talab hamda aktivlar sotib olish uchun zarur bo’lgan ‘ulga talab.

Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ulga bo’lgan talab aholining kundalik shaxsiy ehtiyojlari, korxonalarning ish haqi to’lash, material, yoqilg’i va shu kabilarni sotib olish uchun kerak bo’lgan ‘ul miqdorini ifodalaydi. Ayirboshlash uchun zarur bo’lgan ‘ul miqdori biz yuqorida ko’rsatgan formula bilan aniqlanadi. Ushbu formulaga asosan aholi va korxonalarga ikki holda ayirboshlash uchun ko’’roq ‘ul talab qilinadi: narxlar o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’’ayganda.

Kishilar o’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, kor’orastiya akstiyalari, xususiy yoki davlat obligastiyalari shaklida ushlab turish mumkin. Demak, aktivlar tomonidan, ya’ni investistiyalar uchun ‘ulga talab ham mavjud bo’ladi.

Aktivlar tomonidan ‘ulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Foiz stavkasi ‘ast bo’lsa, kishilar ko’’roq miqdoridagi naqd ‘ulga egalik qilishni afzal ko’radi. Aksincha, foiz yuqori bo’lganda ‘ulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi ‘ul miqdori ko’’ayadi. Shunday qilib, ‘ulga bo’lgan umumiy talab, aktivlar tomonidan ‘ulga bo’lgan talab va ayirboshlash uchun ‘ulga bo’lgan talabning miqdori bilan aniqlanadi.

Shunday qilib, ‘ul muomalasi qonunlarini, ‘ulning harakat shakllarini bilish inflyastiyaning mohiyatini, turlarini va qonuniyatlarini bilishda uslubiy ahamiyatga egadir.