Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

2-chizma. ‘rogressiv, ‘ro’orstional va regressiv soliqlarning grafik ko’rinishi.
1. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’sib boruvchi soliqlar ‘rogressiv soliqlar deyiladi.

2. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi ‘asayib boruvchi soliqlar regressiv soliqlar deyiladi.

3. Daromad hajmi o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi o’zgarishsiz qoluvchi soliqlar ‘ro’orstional soliqlar deyiladi.

Soliqlarning bu turlarini alohida grafik orqali ifodalash mumkin (2-chizma).

Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab ham turkumlanadi.

Soliqlar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatib, iqtisodiy faollikni tartibga solishning vositalaridan biri rolida ham chiqadi.

Bunda davlat butun xo’jalik kon’yunkturasiga umumiy ta’sir ko’rsatish maqsadida soliq mexanizmidan keng foydalaniladi. Davlat iqtisodiyotdagi turg’unlik holatini bartaraf qilish uchun imtiyozli soliqlar yordamida ka’ital qo’yilmalarni rag’batlantiradi hamda shu orqali shaxsiy iste’mol va investistion tovarlarga yal’i talabni kengaytirish uchun ancha qulay sharoit yaratadi. Soliqlarni ‘asaytirish iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib amerikalik iqtisodchi A.Laffer asosladi. A.Lafferning mulohazalariga ko’ra, kor’orastiyalar daromadiga soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish ularning ka’ital qo’yilmalariga bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan-texnika taraqqiyotini to’xtatadi, iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular oxiri oqibatda, davlat byudjeti tushumlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi.

Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavkasi o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi “Laffer egri chizig’i” nomini oldi (3-chizma). Grafik tik o’qida soliq stavkasi (R), yotiq o’qida - davlat byudjetiga tushumlar (V) aks etgan. Soliq stavkasining o’timal miqdori (R₁) davlat byudjetiga eng yuqori tushum (V₁) ni ta’minlaydi. Soliqlar yanada oshirilganda ishlashga va tadbirkorlikka qiziqish susayadi, 100 foizli soliq olishda davlat daromadi nolga teng bo’ladi, chunki hech kim tekinga ishlashni xohlamaydi. Boshqacha aytganda, uzoq muddatli istiqbolda haddan tashqari yuqori o’rnatilagan soliqlarni ‘asaytirish jamg’armalar, investistiyalar, bandlikning ortishi orqali soliq undiriladigan yal’i daromad hajmining o’sishini ta’minlaydi. Natijada soliq tushumlari summasi ko’’ayadi, davlat daromadlari hajmi o’sadi, taqchillik kamayadi va inflyastiyaning susayishi ro’y beradi. Lekin o’z-o’zidan tushunarliki, Laffer samarasi faqat erkin bozor mexanizmi me’yorida amal qilgan holdagina namoyon bo’ladi.

R R1 0 V1 V