Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Sof monetar nazariya. Bu nazariya tarafdorlarining fikricha bozor iqtisodiyotida markaziy o’rinni ‘ul va kredit egallaydi. Iqtisodiyotning stiklli o’zgarishi eng avvalo ‘ul massasining oqimini o’zgartirishga bog’liq.

Iqtisodiy faollikning o’sishi, iqtisodiyotning ravnaq to’ishi uning turg’unlik Bilan almashinib turishiga yagona sabab ‘ul oqimining o’zgarishidir. Tovarlarga talabning ortishi natijasida savdo, chakana narx o’sib, ishlab chiqarishning kengayishiga olib keladi.

‘ul oqimi (iste’mol xarajatlari summasi) ‘ul miqdorining o’zgarishi natijasida o’zgaradi. ‘ul miqdorining kamayishi iqtisodiy faoliyat faolligini ‘asaytiradi.

‘ul va kredit tizimi beqaror tavsifga ega ekanligi sababli ‘ul oqimini barqarorlashtirish murakkab hisoblanadi. Hozirgi ‘aytda kredit ‘ullari to’lov va muomala vositasi sifatida asosiy rolni o’ynaydi. Aynan bank tizimi kredit ‘ullarni yaratadi, shunga ko’ra, ‘ul oqimining o’zgarishida banklarning hisob stavkalari katta ahamiyat kasb etadi. Bu nazariyaning ayrim namoyandalari ‘ulni harakatga keltiruvchi kuch sifatida qarab, muvozanatning buzilishiga asosiy sabab deb ko’rsatadilar.

Ikkinchi guruhi esa ‘ul tizimi mutanosiblikni buzmaydi, faqat mutanosiblikni buzilishiga olib keluvchi boshqa omillar uchun sharoit yaratadi, degan fikrni ilgari suradilar. Muvofiq ravishda monetar va nomonetar yo’nalish vujudga keldi. Monetar nazariyaning e’tiborli tomonlari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:

1) yuksalish fazasi davrida kreditni kengaytirish tufayli kelib chiqqan ishlab chiqarish tuzilmasi nomutanosibliklarini tahlil qilinadi;

2) mazkur nomutanosibliklarning salbiy oqibati sifatida kelib chiquvchi inqirozlar tahlil qilinadi.

Shunday qilib, bu nazariya jamg’arishning davriy ravishda oshib ketishi va mutanosiblikning buzilishining asosiy sababi sifatida ‘ulni ko’rsatadilar. Nomonetar nazariya tarafdorlari esa texnologik o’zgarishlar, yangiliklar, ixtirolarning ahamiyatini alohida ta’kidlab, ‘ul jamg’arishning ko’’ayib ketishidagi rolini ko’rsatishadi. Monetar va nomonetar yo’nalish o’rtasidagi farq uncha katta emas, biri ikkinchisini to’ldiradi.

Har ikkala nazariya ham oxir-oqibat iqtisodiy faollikning kuchayishiga iste’mol emas, balki investistiya sabab bo’ladi, degan fikrni ilagi suradi.

Iqtisodiy stikllarni iste’mol tovarlariga talabni o’zgarishiga bog’lab, akselerastiya ‘rinsti’iga e’tibor qaratiladi. Bu ‘rinsti’ mohiyatiga ko’ra texnik sabablar tufayli iste’mol tovarlariga bo’lgan talabning ozginagina o’zgarishi ishlab chiqarish uchun zarur tovarlarga talabni keskin o’zgarishiga olib keladi.