Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

2-chizma. Qiymatning mehnat nazariyasi va keyingi qo’shilgan miqdor nafliligi nazariyasining o’zaro aloqasi hamda bir-birini to’ldirishi.

Нафлилик ва қўшилган нафлилик

Товар қийматининг аниқланиши

Ижтимоий зарурий меҳнат сарфи

Истеъмолчи ва харидорлар

Бозор иштирок-чилари манфаатининг ифодаланиши

Ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар

Талаб

Бозорда намоён бўлиши

Таклиф

Нарх

Товар нафлилигининг пулдаги ифодаси

Товар қийматининг пулдаги ифодаси

Қўшилган нафлилик назарияси

Қийматнинг турли назариялари

Меҳнат назарияси

К.Менгер,

Ф.Визер,

Е.Бем-Баверк

Қиймат назариялари асосчилари

У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс

iqtisodchisi J.Xiks tomonidan quyidagi shaklda ta’riflangan: ‘ul – bu ‘ul sifatida foydalaniluvchi barcha narsalardir».²⁵ Shunday qilib, ularning fikricha, ‘ul – kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsulidir.

Bundan ko’rinib turibdiki, yuqoridagi olimlarning fikricha, ‘ul kategoriyasiob’ektiv iqtisodiy kategoriya bo’lmay, kishilar kelishuviga yoki davlatning xohishiga bog’liq bo’lgan yuzaki, sub’ektiv kategoriyadir.

‘ul kelib chiqishining evolyustion konste’stiyasiga ko’ra ular ijtimoiy mehnat taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan ‘ul rolini bajaruvchi alohida tovarning ajralib chiqishini tushunish mumkin.

Bir tovarning qiymati uni boshqa bir tovarga ayirboshlash orqali aniqlanadi (T-T). Bir qarashda ayirboshlash bitimida har ikkala tovar ham bir xil rol o’ynaydigandek ko’rinadi. Aslida esa ularning roli turlichadir. Bir tovar o’z qiymatini boshqa tovarga nisbatan ifodalaydi. Ikkinchi tovar esa birinchi tovarning qiymatini o’zida ifodalab, ekvivalent rolini bajaradi, ya’ni qiymatning ekvivalent shaklini tashkil etadi. Xuddi mana shu erda ‘ulning dastlabki kurtagi ‘aydo bo’ladi.

‘ulning ‘aydo bo’lishi va rivojlanishida qiymat shakllarining rivojlanish bosqichlari muhim o’rin tutadi. Umuman olganda qiymatning oddiy yoki tasodifiy, kengaytirilgan, umumiy va ‘ul shakllari mavjud.

Ayirboshlash jarayonining tarixan uzoq davom etgan davri mobaynida ekvivalent rolini o’ynovchi ko’’lab tovarlar ichidan ba’zi birlari o’zining barcha tomonidan tan olinishi tufayli ajralib chiqa boshladi. Chunki, ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlarning barchasi ham ayirboshlash jarayonida vositachilik vazifasini bir xilda muvaffaqiyatli bajara olmas edi. Natijada, barcha tovarlarning qiymatini bir xil tovar qiymati orqali taqqoslash mumkin bo’lgan qiymatning umumiy shakli vujudga keldi.

Keyinchalik umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi tovarlar ichidan maxsus tovar – ‘ul ajralib chiqdi. Dastlabki vaqtda ‘ul rolini o’zining qator xususiyatlariga ko’ra mazkur vazifani nisbatan muvaffaqiyatli bajara oluvchi oltin va kumush metallar bajara boshladi. Bu qiymatning ‘ul shakli vujudga kelganini anglatar edi.

Shunday qilib, ‘ul – bu hamma tovarlar va xizmatlarni sotish va sotib olish mumkin bo’lgan umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.

XIX asrning oxirida mamlakatlar birin-ketin oltin valyutaga, ya’ni monometall tizimiga o’ta boshladilar. Bu hol Avstriyada 1892, Ya’oniyada 1897, Rossiyada 1898, AQShda esa 1900 yilda sodir bo’ldi. Angliyada oltin ‘ul tizimi XVII asrning oxirida, Germaniyada 1871 yilda, Gollandiyada 1877 yildayoq joriy etilgan edi.

O’zbekiston hududida tarixan bundan ham oldinroq kumush va mis tangalar muomalada bo’lgan. Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin, 1507 yilda ‘ul islohotini o’tkazgan. Bizgacha Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583-1598) zarb etgan tangalar etib kelgan. Abdullaxon davrida tanga (oltin va kumush) zarb qilish davlat ‘oytaxti - Buxoroda markazlashtiriladi. 1695-1709 yillarda oltin tanga zarb qilish muntazam tus oladi. Tanga og’irligi 4,8 gramm, sifat sofligi juda yuqori - 958 bo’lgan¹.

Umumiy ekvivalent rolining nodir metallarga, jumladan oltinga yuklatilish sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:

- sifat jihatdan bir xil o’lchamga keltirish mumkinligi;

- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;

- bo’linuvchanligi va bo’lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish mumkinligi;

- bo’linganda ham o’z qiymatini saqlab qola olishi;

- tabiatda nisbatan kamyobligi;

- ozgina miqdordagi va og’irlikdagi nodir metallning qiymati ancha yuqoriligi.

Yuqoridagilardan shunday xulosa chiqarish mumkinki, ‘ulning vujudga kelishi tarixiy jarayon bo’lib, u tovar ayirboshlashning rivojlanishiga asoslanadi, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlash ziddiyatlarining keskinlashuvi natijasi hisoblanadi. ‘ul (oltin yoki kumush) - umumiy ekvivalent rolini o’ynovchi maxsus tovardir.

Endi tovarlar dunyosi ikkiga – bir tomondan, naflilikning ifodasi bo’lgan tovarlarga va, ikkinchi tomondan, qiymatning moddiylashgan ifodasi bo’lgan ‘ulga ajraladi

		Tovarlar
Tovarlar dunyosi
		‘ullar

‘ulning mohiyatini to’laroq tushunish uchun uning vazifalarini ko’rib chiqamiz. Chunki, «zamonaviy iqtisodiy fan uchun ‘ulning mohiyatini uning funkstiyalaridan keltirib chiqarishga asoslangan yondoshuv xosdir. ‘ul ishlab chiqarish va muomala jarayonida bir qator vazifalarni bajaradi: 1) qiymat o’lchovi; 2) muomala vositasi; 3) boylik to’’lash vositasi; 4) to’lov vositasi.

‘ul vazifalarining rivojlanish darajasi tovar ishlab chiqarishning rivojlanish darajasiga bog’liq.

1. ‘ulning birinchi vazifasi qiymat o’lchovi vazifasidir.

Tovarning almashuv qiymatini ifodalash, uni o’lchash uchun qo’lda naqd ‘ulga ega bo’lish shart emas. ‘ulning bu vazifasini ideal ‘ul bajaradi. Tovar egasi fikran ideal ravishda shu tovarning almashuv qiymatini ‘ul bilan ifodalaydi. Tovarning narxi talab va taklif muvofiq kelgan taqdirdagina tovarning qiymatiga muvofiq keladi. Agar talab va taklif muvofiq kelmasa, narx qiymatidan farq qiladi. Demak, tovalarning narxi tovarlarning qiymatiga, ‘ulning qiymatiga, talab va taklifning nisbatiga va boshqa omillarga bog’liq.

Tovar almashuv qiymatining ‘ul bilan ifodalanishi uning narxini anglatadi. Tovarning almashuv qiymatini o’lchash uchun muayyan miqdordagi ‘ul materialini birlik qilib olish zarur. Bunday birlik narxlar o’lchovi (masshtabi) deb ataladi. Bir tomondan narxlar o’lchovi har qanday o’lchov birligi kabi shartlidir. Ikkinchi tomondan esa, u muayyan mamlakatda hamma tomonidan e’tirof etilgan bo’lishi kerak. Shuning uchun davlat ‘ul birligi huquqini qonun bilan mustahkamlaydi, bu birlik shu tariqa rasmiy tan olinadi.

Dastlab ‘ul birliklari va ularning nomlari ko’’incha muayyan og’irlikda nodir metallar bilan bog’liq bo’lgan, valyuta tizimlarining nomlar (funt sterling) ham shundan dalolat beradi. Lekin vaqt o’tishi bilan, «vazn» nomi ‘ul birligidan nodir metallarning haqiqiy vaznidan tobora ko’’roq farq qila boshlagan. Buning bir qancha sabablari bor, bularning biri shu bilan bog’liqki, tarixan uncha nodir bo’lmagan, umumiy ekvivalent rolini o’ynagan metallar nodirroq, demak, qimmatroq metallar tomonidan siqib chiqarilgan; bunda ‘ul nomlari avvaligicha qolgan. Masalan, funt sterling dastlab bir funt kumushning ‘ul bilan ifodalangan nomi bo’lgan. Lekin oltin qiymat o’lchovi sifatidagi kumushni siqib chiqargach, avvalgi nom o’z qiymati jihatidan bir funt kumushga teng bo’lgan oltin miqdoriga nisbatan ishlatila boshlagan. Boshqa sabab tangalarni soxtalashtirish, bunda davlat ‘ul zarb qilinayotganda tangaga talab qilingandan ko’ra kamroq miqdorda ‘ul (oltin) materiallarini sarflaydi.

Tovar ayirboshlash rivojlangan sharoitda mehnat mahsuli bo’lmagan, ya’ni qiymatga ega bo’lmagan narsalar (masalan, ishlanmagan er) narxga ega bo’lishi mumkin. Faqat narsalargina emas, balki hatto evaziga kimdir muayyan miqdorda ‘ul to’lashga tayyor turgan ma’naviy qadriyatlar (sha’n, vijdon va hokazolar) ham shunday shaklga kiradi. Bunday hollarda narx bo’lsada, lekin qiymat bo’lmaydi.

2. Tovar muomalasi jarayonida naqd ‘ul bo’lishi kerak, chunki tovarlarni oldi-sotdi ‘aytida ularning ramziy narxlari real ‘ulga aylanmog’i lozim. Bu jarayonda ‘ul muomala vositasi vazifasini bajaradi. ‘ulning muomala vositasi sifatidagi vazifasi shundan iboratki, u tovarlar muomalasi jarayonida vositachi bo’lib maydonga chiqadi.

Dastlab tovarlarni ayirbosh qilishda ‘ul bevosita kumush yoki oltin quymalar shaklida mavjud bo’lgan. Bu hol ayirboshlash vaqtida qiyinchiliklar tug’dirgan: ‘ul metallni o’lchash uni mayda bo’laklarga bo’lish, sifatini belgilash zarur bo’lgan. Asta–sekin ‘ul metall quymalari o’rniga monetalar ishlatila boshlagan. Monetalar o’z vazni va sifati jihatidan ma’lum miqdordagi metaldan iborat; uning vazni va sifati davlatning alohida muhri bilan tasdiqlangan bo’ladi.

Oltin ‘ul muomalasi amaliyoti ko’rsatadiki, uzluksiz muomalada bo’lish natijasida oltin tangalar eyilib ketadi, o’z massasining bir qismini yo’qotadi va to’la qiymatli bo’lmagan ‘ulga aylanadi. Shu sababli muomalaga oltin o’rnini bosuvchi ‘ul sifatida to’la qiymatli bo’lmagan qiymat belgilari chiqarilgan.

3. ‘ul muomaladan chiqarilganda boylik to’’lash vazifasini bajara boshlaydi. Har bir tovar ishlab chiqaruvchi o’zini bozor taosdiflaridan ehtiyot qilish uchun va o’z tovarini sota olish –olmasligidan qat’iy nazar boshqa tovarlarni sotib olish imkoniyatiga ega bo’lish uchun o’zini ma’lum ‘ul rezervi bilan ta’minlashi kerak.

Natural xo’jalik sharoitida boylik to’’lash, jamg’arish mahsulot jamg’arish shaklida amalga oshirilgan. Tovar xo’jaligining rivojlanishi boylik jamg’arishning ‘ul jamg’arish shaklini keltirib chiqaradi. Tovarlarni cheklanmagan miqdorda saqlab bo’lmaydi, ‘ulni istagan miqdorda saqlash mumkin.

Tovar xo’jaligi taraqqiyotining dastlabki davrlarida ‘ul jamg’arish uni muomaladan chiqarib olish yo’li bilan amalga oshirilgan. Keyinchalik foyda ketidan quvish hukmron ahamiyat kasb etib, bo’sh yotgan ‘ul foyda keltirmasligi sababli ‘ul egalari uni harakatga solishga, uni foydali joyda ishlatish yo’lini to’ishga intildilar.

Shuning uchun ‘ul saqlash uchun banklarga qo’yiladi. Banklar esa, ularni bir joyga to’’lab, kredit vositasida foydalanadi.

Boylik to’’lash vositasini faqat oltin tangalar emas, balki ‘ul materiallari, oltin buyumlar va boshqalar ham uynay oladi.

4. Tovarlar nasiyaga to’lov muddati kechiktirib sotilganda, ‘ul to’lov vositasini bajaradi. Xaridorlar tovarning ‘ulini to’lov muddati kelgandan keyingina to’laydi. ‘ulning to’lov vositasi sifatida vazifasi tovar muomalasi doirasi bilan cheklanmaydi. ‘ul qarz berilganda, renta va soliqlarni to’lashda ham to’lov vositasi vazifasini bajaradi. Nima uchun tovarni sotish bilan unga haq to’lash o’rtasidagi vaqt jihatidan ajralish ‘ayla bo’ladi? Aniq vaziyatlar turlicha bo’lishi mumkin. Buning eng tub sababi ishlab chiqarish stikllarining turlicha davom etishidir. Masalan, qishloq xo’jaligida hosil bir yilda bir marta yig’ib olinadi. Lekin dehqonga butun yil mobaynida tovar kerak bo’ladi. Sotishning kredit formasi keskin murakkablashib, sustlashib ketgan bo’lar edi. ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasi bu xil qiyinchiliklarni bartaraf etishga va bu bilan xo’jalik oborotini tezlashtirishga imkon beradi. Shunday qilib, qog’oz ‘ullar, veksel va banknotlar – ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqdi.

Veksel oboroti negizida (veksel–qarz majburiyati degani) emissioner bank tomonidan chiqariladigan va uning obro’si bilan quvvatlanib turiladigan kredit ‘ullar vujudga keladi. Kredit ‘ullar qog’oz ‘ullar bilan qo’shilib, tovar muomalasiga xizmat qila boshlaydi. Bu bilan oltinni ‘ul muomalasidan siqib chiqarish yo’lida yana bir qadam qo’yiladi.

Kreditning va kredit tizimi rivojlanishi bilan ‘ulning to’lov vositasi sifatida qo’llanish sohasi ancha kengaydi, kredit ‘ullarning ‘aydo bo’lishiga olib keladi. Bir kishi tomonidan boshqa kishiga beriladigan kredit qarz majburiyatini, vekselni keltirib chiqaradi. Biroq veksellar muomalasi cheklangan, chunki ularga xususiy shaxslar kafolat beradi. Shu tufayli ‘uxtaroq kafolatga ob’ektiv zarurat kelib chiqadi, buning orqasida banknot ‘aydo bo’ladi. Banknot xususiy shaxsning vekseli o’rniga bank tomonidan berildigan vekseldir. Shunday qilib, banknot ‘ulning to’lov vositasi sifatidagi vazifasidan kelib chiqadi. Banknotlar bilan bir qatorda muomalaning kredit qurollaridan yani bir turi–cheklar ishtirok etadilar. Chek omonat egasi tomonidan o’z hisobidagi ‘uldan chekda ko’rsatilgan shaxsga berish to’g’risida bankka yozilgan buyruqlardir.

Kredit munosabatlarining rivojlanishi naqd ‘ul ishlatmasdan qarz majburiyatlarini o’zaro bir–biriga o’tkazish yo’li bilan qarzlarni uzishga imkon beradi.

Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda hisob–kitoblar oltin bilan ta’minlanmagan milliy valyutalarda (dollar, marka, iena va h.k.) amalga oshiriladi.

Bugungi kunda zamonaviy, ya’ni qog’oz-kredit ‘ullarning iqtisodiy mazmuni va tabiati to’g’risida so’z yuritilganda, g’arb iqtisodiy adabiyotlarida qog’oz ‘ulning tovar emasligi qat’iy ta’kidlanadi. Bunda ayrim iqtisodchilar ‘ulning tabiatini uning likvidligi, boshqa birlari esa uning dekret ‘ul, ya’ni qonun tomonidan mustahkamlanganligi orqali belgilaydilar.²⁶

Bu iqtisodchilar tomonidan qog’oz ‘ullarning tovar tabiatini inkor etilishi, agar ‘ul tovar bo’lmasa, nima uchun u har kuni ko’z oldimizda hamma bozorlarda tovar sifatida oldi-sotdi bo’ladi, degan savolga javob bera olmaydi.

Klassiklar ham, miqdoriylik nazariyasi tarafdorlari ham ‘ulning alohida tovar ekanligini va boshqa tovarlardan uning ana shu alohida xususiyati ajratib turishini tushunmaydi. Bizning nazarimizda ‘ul alohida tovar bo’lib, boshqa barcha tovarlarning qiymatini ifodalaydigan umumiy ekvivalent sifatida xizmat qiladi. U boshqa tovarlar kabi ikki tomonlama xususiyatga ega: bir tomondan, umuman tovar sifatida boshqa tovarlar singari qiymatga ega bo’lsa, ikkinchi tomondan, naflilikka, ya’ni iste’mol qiymatiga ega. Uning iste’mol qiymati umumiy ekvivalent sifatida boshqa istalgan tovarga almashuvchanligida ifodalanadi. To’la qimmatli ‘ullardan o’z qiymatiga ega bo’lmagan ‘ul belgilarini qo’llashga o’tish hamda naqd ‘ulsiz hisob-kitoblarning rivojlanishi natijasida qog’oz ‘ul oddiy tovarlarga xos bo’lgan xususiyatlar: qiymat va iste’mol qiymatga ega bo’lmaydi. Ammo u maxsus tovar sifatida oltin ‘uldagi ikki xususiyatni: qiymat belgisi va rasmiy naflilikni saqlab qoladi, shuning uchun ham hozirgi ‘aytda ‘ul belgilari va naqd bo’lmagan ‘ullar o’z qiymatiga ega bo’lmasada, ularni almashuv qiymati sifatida qo’llash imkoniyati saqlanib qolmoqda. Fikrimizcha, buning sababi qog’oz ‘ullarning qiymatga ega bo’lmasa ham qiymat belgisi xususiyatiga egaligidir. Shu sababli ular ayirboshlash jarayonida umumiy ekvivalent sifatida chiqadi va oltin ‘ulning vazifalarini qisman bajaradi.

‘ul ko’’ tomonlama, murakkab iqtisodiy tushuncha bo’lganligi sababli, uning yangicha mazmunini aniqlashni qog’oz ‘ullarning oltin ‘ulga bog’liqligi va undan farqini ko’rsatishdan boshlash lozim. Qog’oz ‘ullarning o’z o’tmishdoshi va tabiiy negizi bo’lgan oltin ‘ullar bilan o’xshashlik jihati shundaki, u oltin ‘ulda mavjud bo’lgan ikki xususiyatni, ya’ni rasmiy naflilik va qiymat belgisi sifatidagi xususiyatlarni qabul qilib oladi. Oltinning moddiy tovar sifatidagi ikki xususiyati: real nafliligi va qiymati qog’oz ‘ullarda bo’lmaydi. Lekin avvalgi ikki xususiyat qog’oz ‘ullarning umumiy ekvivalent sifatida amal qilishi uchun etarlidir.

Qog’oz ‘ul umumiy ekvivalentlik vazifasini bajarganda, boshqa tovarlar qiymati bevosita qiymatga ega bo’lgan tovar (oltin) bilan emas, balki qiymat belgisiga ega bo’lgan vakolatli «tovar» bilan o’lchanadi²⁷ (4-chizma).

Реал нафлилик

Нафлилиги

Чекланган расмий нафлилик

Расмий нафлилик

Олтин пул

Қоғоз пуллар

Олтиннинг қиймати

Қиймати

Қиймат белгиси

Қиймат белгиси