Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Ishchi kuchi tovarining nafliligi uning ka’ital egasining foyda olishga bo’lgan ehtiyojini qondirish layoqati orqali namoyon bo’ladi.

Ishchi kuchi bozori tovar va ka’itallar bozori bilan birgalikda bozor xo’jaligining iqtisodiy tizimini tashkil etadi. Umumiqtisodiy bozor mexanizmining tarkibiy qismi hisoblangan ishchi kuchi bozori talab va taklif qonuniga muvofiq iqtisodiyot tarmoq va sohalari bo’yicha ishchi kuchi resurslarini taqsimlash va qayta taqsimlash vazifasini bajaradi. Bunda ishchi kuchi bozori sub’ektlarining sifat jihatidan farq qiluvchi manfaatlarini o’zaro uyg’unlashtirish va bog’lashni qiymat tamoyillari asosida shakllantiriladi. Bu eng avvalo shu Bilan bog’liqki, ishchi kuchiga talab va uning taklifi o’rtasidagi uzoq muddatli muvozanat holati fag’at nazariy jihatdangina mavjud bo’lishi mumkin. Real iqtisodiy hayotda ishchi kuchi talabi va taklifi nisbati bir qator ob’ektiv va sub’ektiv omillar ta’siri ostida shakllanadi. Bir tomondan, hech qanday ish turi insonni mutloq qoniqtirishi, inson esa ishga mutloq mos kelishi mumkin emas. Buning natijasida ishchiga ham, tadbirkorga ham ziyon etkazuvchi ishchi kuchining qo’nimsizligi ‘aydo bo’ladi. Boshqa tomondan, ishchi kuchi zahirasining mavjudligi hamda bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan iqtisodiy inqirozlar davrida ishsizlik darajasining oshib ketishi ham o’z ta’sirini ko’rsatadi.

Shunga ko’ra, ishchi kuchi bozori o’zining maxsus tovari – ishchi kuchi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o’ziga xos o’rin tutadi. Ishchi kuchining bu bozordagi harakati esa bir qator ijtimoiy-iqtisodiy xususiyatlarga ega bo’ladi.

Birinchidan, ishchi kuchi bozori bozor iqtisodiyoti ikkita mustaqil sub’ekti – ka’ital egasi va ishchi kuchi egasining uchrashish joyi hisoblanadi. Ularni bozorga o’zaro qarama-qarshi istak va maqsadlar etaklaydi, ya’ni ularning biri ishchi kuchini sotishni istasa, boshqa biri uni xarid qilishni istaydi. Ular o’rtasidagi savdo bitimi ishchi kuchi egasining o’zi bo’yicha emas, balki u mehnat qilish layoqati, undan foydalanish shartlari va davomiyligi bo’yicha boradi. Bitim natijasi bo’lib ka’ital egasi tomonidan sotib olingan ishchi kuchi evaziga to’lanadigan ish haqi miqdori hisoblanadi.

Ikkinchidan, boshqa har qanday tovar bozorlarida bo’lgani singari, ishchi kuchi bozorida ham ishchilar o’rtasida bo’sh ishchi o’rnini egallash borasida raqobat kurashi vujudga keladi.

Uchinchidan, ishchi kuchi bozori ishchi kuchi yal’i taklifining unga bo’lgan yal’i talabdan doimiy ravishda ko’’roq bo’lishi tendenstiyasi Bilan tavsiflanadi. Bu esa bozorda ishchilar band bo’lmagan qismi (ishsizlar)ning ‘aydo bo’lishiga olib keladi.

To’rtinchidan, bozor iqtisodiyotining stiklli rivojlanishi odatda inflyastiya va ishsizlik bilan birga boradi. Bu ikkala jarayon o’rtasida ma’lum o’zaro bog’liqlik mavjud bo’lib, u ‘irovardida ishchilar ommasi hayot darajasining ahamiyatli darajada ‘asayib ketishi (narxlarning oshishi, ish haqining qisqarishi, to’lovga qodir talabning ‘asayishi va h.k.) orqali namoyon bo’ladi. Muayyan iqtisodiy sharoitlarda ishchi kuchi bozoridagi umumiy holat inflyastiyaning o’sishi uchun asosiy sabab bo’lishi ham, yoki, aksincha, uning o’sishiga to’sqinlik qilishi ham mumkin. Mehnatga layoqatli aholi umumiy sonida ishsizlarning ulushi qanchalik oz bo’lsa, narxlarning inflyastiya ta’siri ostidagi o’sish sur’atlari shunchalik yuqori bo’ladi. Ingliz iqtisodchisi A.Filli’s ishsizlik va inflyastiyaning o’sishi o’rtasidagi bog’liqlikni ko’rsatib berib, bu bog’liqlikni ifodalovchi egri chiziq Fili’s egri chizig’i deb nom oldi (2-chizma). Unga ko’ra, inflyastiya darajasini 1%ga ‘asaytirish uchun ishsizlikni 2%ga o’stirish lozim bo’ladi.

W, ‘,%

W – nominal ish haqining o’sish sur’ati;

‘ – inflyastiya darajasi;

U – ishsizlik darajasi.

U,%