Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Jamg’arish nazariyasi. Bu nazariyaga ko’ra iqtisodiy stikl ishlab chiqarish vositalari yoki ka’itallashgan investistion tovarlar ishlab chiqarish bilan bog’liq. Kundalik iste’mol tovarlari ishlab chiqarish bilan uzoq muddat foydalaniladigan tovarlar va ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish stikllari o’rastida katta farq bor.

Kundalik iste’mol mollari doimiy ravishda iste’mol qilinadi. Ularning iste’mol miqdori o’zgargan taqdirda ham uncha katta o’zgarishlar sodir bo’lmaydi.

Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni domiy ravishda xarid qilinmaydi. Balki ular iste’molchi daromadi ko’’aygan ‘aytdagina sotib olinadi. Uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarga talab barqaror emas. Ishlab chiqarishni davom ettirish uchun ka’ital tovarlar ishlab chiqarish zarur.

Iste’mol o’sgan sari ka’ital tovarlarga talab ham ortadi. Bunda ishlab chiqarish tarkibida nomutanosibliklar yuz beradi, ya’ni iste’mol tovarlari, uzoq muddat foydalaniladigan va ka’ital tovarlar o’rtasida nisbatlar buziladi.

Inqirozning sababi ‘ul etishmasligi, bank rezervlarining kamligi tufayli emas, balki anna shu nisbatlarning buzilishidir. Lekin ko’’chilik iqtisodchilar etarli darajada iste’mol qilmaslik inqirozning sababi emas, balki uning oqibatidir, deb ta’kidlaydilar. Ya’ni iste’molchilar daromadlarini ko’’roq jamg’arishga ajratganlaridan emas, balki to’lov qobiliyatini etarli emasligidan, ya’ni xarid qilish uchun ‘ulni yo’qligidan kelib chiqadi.

‘sixologik nazariya. Iqtisodiyotning stiklli rivojlanishini tushuntirishda iqtisodiy nazariyalar bilan bir qatorda ‘sixologik nazariyalar ham keng o’rin olib bormoqda. ‘sixologik nazariya tarafdorlariga J.M.Keyns, U.Mitchell, F.Xayek va boshqalarni kirtish mumkin. Ularning fikricha, insondagi o’timizm va ‘essimizm faoliyat aktivligiga ob’ektiv iqtisodiy omillar: foiz normasi, ‘ul oqimi, foyda va boshkalar ta’sir ko’rsatib, buning natijasida ishlab chiqarishning qisqarishi yoki kengayishi ro’y beradi.

Kreditning kengayishi, talab va ishlab chiqarishning o’sishi odamlarning kayfiyatini ko’taradi va aksincha. Bundan tashqari kishilar borgan sari likvidligi yuqori bo’lgan ‘ul jamg’arishga moyilligi ortib borishi va o’z navbatida iqtisodiy rivojlanishga ta’sir etishini ko’rsatishadi.

Hozirgi zamon iqtisodiy fanida iqtisodiy stiklning 1380 dan ortiq turlari mavjudligi ta’kidlanadi¹. Quyidagi 3-jadvalda ularning ko’’chilik iqtisodchilar tomonidan tan olingan eng asosiy turlari ifodalangan.