Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Investistiyalar – asosiy va aylanma ka’italni qayta tiklash va ko’’aytirishga, ishlab chiqarish quvvatlarini kengaytirishga qilingan sarflarning ‘ul shaklidagi ko’rinishidir. U ‘ul mablag’lari, bank kreditlari, akstiya va boshqa qimmatli qog’ozlar ko’rinishida amalga oshiriladi. ‘ul mablag’lari ko’rinishidagi investistiya nominal investistiya, ana shu ‘ul mablag’lariga sotib olish mumkin bo’lgan investistion resurslar real investistiya deyiladi.

Investistiyalarni ro’yobga chiqarish bo’yicha amaliy harakatlar - investistion faoliyat, investistiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi.

Investistiyalarning manbalaridan biri bo’lib aholi keng qatlamlari (ishchilar, o’qituvchilar, vrachlar va boshqalar)ning jamg’armalari hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda jamg’arma egasi va investor bir shaxsda namoyon bo’lishi va bo’lmasligi ham mumkin. Odatda, jamg’arma jamiyatdagi ko’’chilik sub’ektlar tomonidan amalga oshirilib, ulardan investistiya sifatida foydalanish esa butunlay boshqa sub’ektlar tomonidan amalga oshirilishi mumkin. Shuningdek, iqtisodiyotda faoliyat yurituvchi sanoat, qishloq xo’jalik va boshqa korxonalar jamg’armasi ham investistiya manbai bo’lib hisoblanadi. Bu o’rinda «jamg’aruvchi» va «investor» bir sub’ektda mujassamlashadi.

Investistiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin:

- investorlarning o’z moliyaviy resurslari (foyda, amortizastiya ajratmalari, ‘ul jamg’armalari va h.k.);

- qarz olingan moliyaviy mablag’lar (obligastiya zayomlari, bank kreditlari);

- jalb qilingan moliyaviy mablag’lar (akstiyalarni sotishdan olingan mablag’lar, jismoniy va huquqiy shaxslarning ‘ay va boshqa to’lovlari);

- davlat byudjeti mablag’lari;

- chet elliklar mablag’lari.

Mamlakatimizda investistiyalarning moliyalashtirish manbalari tuzilishi ham yillar davomida o’zgarib bormoqda (5-jadval). Jumladan, yildan yilga davlat byudjeti mablag’larining ulushi kamayib, chet el investistiyalari va kreditlari hamda aholi mablag’larining ulushi oshib bormoqda.

Investistiyalarga sarflar darajasini ikkita asosiy omil belgilab beradi:

1) investistiya sarflaridan kutilayotgan foyda normasi;

2) foiz stavkasi.

Investistiyalarga qilinadigan sarflarning harakatlantiruvchi motivi foyda hisoblanadi. Tadbirkorlar ishlab chiqarish vositalarini qachonki ular foyda keltiradigan bo’lsa, sotib oladilar.

Investistiyalar darajasini belgilaydigan ikkinchi omil foizning real stavkasi hisoblanadi. Foiz stavkasi bu - real asosiy ka’italni sotib olish uchun zarur bo’lgan, band qilingan ‘ul ka’italiga korxona to’lashi lozim bo’lgan ‘ul miqdori hisoblanadi. Agar kutilayotgan sof foyda normasi (masalan, 10 foiz) foiz stavkasi (7 foiz)dan ortiq bo’lsa investistiyani amalga oshirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Aksincha, foiz stavkasi (aytaylik, 12 foiz) kutilayotgan sof foyda normasidan (10 foiz) ortiq bo’lsa, investistiyalash samarasiz hisoblanadi.

Investistiya darajasiga kutilayotgan sof foyda normasi va foiz stavkasidan tashqari boshqa quyidagi omillar ham ta’sir ko’rsatadi.

1. Mashina va uskunalarni xarid qilish, ishlatish va ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari.

2. Tadbirkorlardan olinadigan soliq miqdori.

3. Texnologik o’zgarishlar.

Shunga ham e’tibor qaratish lozimki, yal’i sarflar tarkibining investistiya sarflariga oid qismi yal’i xususiy ichki investistiyalar deb yuritiladi. Shunga ko’ra yal’i va sof investistiyalarni ham bir-biridan farqlash zarur.