Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Absolyut renta. Ko’’gina mamlakatlarda qishloq xo’jaligida erga xususiy mulkchilik mono’oliyasi sharoitida ishlab chiqarishni olib borishga to’g’ri keladi. Hozirgi davrda erga xususiy mulkchilik bilan bir qatorda boshqa mulkchilik shakllari ham mavjud. Masalan, davlat mulki, vaqf (machit, cherkov) mulklari va boshkalar. Erga bo’lgan bu mulkchilik (shaklidan qat’iy nazar) mono’oliyasi ijaraga beriladigan barcha er uchastkalarining sifatidan qat’i nazar, er egalariga absolyut renta deb atalgan rentani olishga imkon beradi. Absolyut er rentasining vujudga kelish mexanizmi shundan iboratki, er egalari erni ishlovchi ijarachilarga foydalanish uchun ijaraga beradilar va ulardan erdan foydalanganlik uchun to’lovlar oladilar. Mana shu to’lov absolyut er rentasi deb nom olgan. Agar er ijaraga berilganda shu erda turli xil inshootlar, binolar qurilgan bo’lsa, ularning ijara haqi alohida hisoblanadi.

Agrar munosabatlarni tadkiq qilar ekanmiz, nima uchun qishloq xo’jalik ishchilari yaratadigan qo’shimcha mahsulot jamiyat miqyosida barcha mulk egalari o’rtasida qayta taqsimlanmaydi, nima uchun qishloq xo’jaligida olinadigan daromad o’rtacha foydadan yuqori bo’ladi, bu hodisaning sababi nimada, degan savollar tug’iladi.

Tarixan shunday bo’lib qolganki, ko’’gina mamlakatlarda, jumladan, bizning mamlakatimizda ham qishloq xo’jaligidagi ka’italning uzviy tuzilishi sanoatdagidan ‘astdir. Shuning uchun qishloq xo’jaligida yaratilgan tovarlarning bozor qiymati ishlab chiqarishning ijtimoiy qiymatidagi qo’shimcha qiymat miqdori jamiyatda shakllangan o’rtacha foydadan ortiq bo’ladi. Qishloq xo’jalik tovarlarining bozor narxi bilan ijtimoiy ishlab chiqarish narxi o’rtasidagi bu tafovut absolyut renta manbai bo’lib xizmat qiladi.

Renta nazariyasiga ko’ra qishloq xo’jaligida rentaning yana bir turi – mono’ol renta ham mavjud bo’ladi. Boshqa erda uchramaydigan tabiiy sharoit, ba’zan noyob qishloq xo’jalik mahsulotlari (uzumning alohida navlarini, stitrus ekinlari, choy va hokazolarning alohida turlarini) etishtirish uchun imkoniyat yaratadi. Bunday tovarlar mono’ol narxlar bilan sotiladi. Bu narxlarning yuqori bo’lishi ko’’incha to’lovga qodir talab darajasi bilan belgilanadi. Natijada mono’ol narxlar shunday mahsulotlarning individual qiymatidan ancha yuqori bo’lishi mumkin. Bu esa er egalariga mono’ol renta olish imkonini beradi.

Faqat qishloq xo’jaligida emas, balki undirma sanoatda ham qo’shimcha daromad olinadi. Ma’lumki foydali qazilma konlari joylashuvi (va demak, ishlash uchun qulayligi) jihatidan ham, konning boyligi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Xuddi qishloq xo’jaligidagi singari, o’rta va yaxshi konlardagi korxonalar qo’shimcha foyda oladilar, u ham differenstial rentaga aylanadi.