Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

1. Makroiqtisodiy beqarorlik va iqtisodiyotning
stiklliligi.

Har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlangan mamlakatlar ham iqtisodiy o’sish, iqtisodiy resurslarning to’la bandligi va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladilar. Ammo uzoq muddatli iqtisodiy o’sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan uzilib turadi. Iqtisodiy o’sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan ob’ektiv qonunlarning o’zgartirib bo’lmaydigan ta’siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar ‘aydo bo’ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon bo’lishi hisoblanadi. Bu holat iqtisodiy adabiyotlarda iqtisodiyotning stiklli rivojlanishi deb ataladi.

Ko’’lab iqtisodchilar ortiqcha ishlab chiqarish sabablarini ochib berishga harakat qilib, talabning ko’’ayishi va kamayishi, ishlab chiqarish hajmining o’sishi yoki qisqarishi kabi hodisalarning davriy tavsifiga e’tibor qaratdilar. Bu hodisalarning ro’y berish ketma-ketligidagi ma’lum izchillik ham aniqlandi. Stiklli rivojlanishning ob’ektivligi va realligi, uning iqtisodiy jarayonlar tavsifiga ta’siri nuqtai nazaridan ahamiyatiligi to’g’risida bir qator taniqli iqtisodchilar, jumladan, A.Sh’itgof, M.Tugan-Baranovskiy, T.Veblen, U.Mitchell, J.M.Klark, J.Xiks, J.M.Keyns, Y.Shum’eter va boshqalarning ilmiy asarlarida bayon etilgan.

Ta’kidlash lozimki, turli darslik va o’quv qo’llanmalarda mazkur muammoni yoritishga ham turlicha darajada yondoshiladi. Jumladan, akademiklar V.I.Vidya’in, A.I.Dobrinin, G.’.Juravleva va L.S.Tarasevich umumiy tahriri ostida tayyorlangan darslikda bu muammoga alohida mavzu orqali keng to’xtalib o’tilgan.⁷⁴ Unda iqtisodiy stikllar nazariyasi iqtisodiy o’sish nazariyasi bilan bir qatorda iqtisodiy dinamika nazariyalari tarkibiga kirishi, iqtisodiy stikl tabiatining o’zi esa munozarali va kam o’rganilgan muammolardan biri ekanligi ta’kidlangan. Shuningdek, ijtimoiy hayotda stiklli rivojlanishni tan oluvchi hamda inkor etuvchi ikki yo’nalishdagi tadqiqotchilar mavjudligi ko’rsatilgan. Stiklning mohiyatini ochib berishda dastlab unga jismlar o’zaro ta’sir jarayonining natijasi sifatida qarab, falsafiy qoidalar nuqtai nazaridan izohlashga harakat qilingan. Stikl fazalarini ajratib ko’rsatishda markscha sanoat stikli nazariyasiga keng to’xtab o’tilgan. Shundan so’ng stikllarning asosiy turlari, bugungi kunga qadar mavjud bo’lgan stikllar to’g’risidagi nazariyalar bayon etilgan.

Ba’zi bir darsliklarda esa iqtisodiyotning stiklli rivojlanishi muammolariga nisbatan qisqa, umumiy tarzda to’xtab o’tilgan.⁷⁵ Ushbu xususiyatlarni hisobga olgan holda iqtisodiy stiklning mohiyati va uning fazalari bayoniga to’xtalib o’tamiz.

Iqtisodiy stikl deganda, odatda iqtisodiyot rivojlanishining bir holatidan boshlanib, birin ketin bir necha fazalarni bosib o’tib, o’zining dastlabki holatiga qaytib kelgunga qadar o’tgan davr tushuniladi. Iqtisodiyotning rivojlanishidagi harakati bir stikl bilan to’xtab qolmaydi, balki u to’xtovsiz to’lqinsimon harakat sifatida davom etadi. Stikli harakat iqtisodiy o’zgarishning muhim omili, makroiqtisodiy muvozanat unsurlaridan biri bo’lib, milliy xo’jalik turli tarkibiy qismlarining amal qilishidagi notekislikni, uning rivojlanishidagi inqilobiy va tadrijiy bosqichlarning, iqtisodiy taraqqiyotning almashuvini aks ettiradi.

Iqtisodiy stikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan ‘allani ifodalab, o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’ladi. Odatda iqtisodiy stiklning inqiroz, turg’unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib ko’rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o’tish uchun sharoit yuzaga keladi.

Iqtisodiy stiklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab chiqarishning ‘asayishida ifodalanadi. Inqiroz fazasining asosiy belgilari va o’ziga xos xususiyatlarini mazkur bobning 3-bandida batafsil bayon etiladi.

Inqirozdan keyin turg’unlik fazasi boshlanib, u nisbatan uzoqroq davom etadi. Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansada, u inqiroz boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha ‘ast bo’ladi. Narxlarning ‘asayishi to’xtab, ssuda foizlari ‘asayadi, tovar zahiralari barqarorlashadi. Biroq ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Turg’unlik fazasi davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga etadi.