Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Qo’shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan mol etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar, yonilg’i, moylash materiallari, energiya va boshqa inventarlar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.

Boshqacha aytganda qo’shilgan qiymat – bu korxona yal’i mahsulotidan yoki ishlab chiqargan mahsulotining bozor narxidan (amortizastiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng.

YaIM yo’damida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatla’ ishlab chiqa’ish yillik hajmini hicoblashga ha’akat qilinadi.

YaIM yil davomida ishlab chiqa’ilgan ba’cha ‘i’ova’d tova’la’ va xizmatla’ning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi, uning nafliligi ko’’aymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqa’ish ymumiy hajmining ha’ xil elementla’ini yagona ymumiy acocga kelti’ishning eng keng ta’qalgan ko’’catkichi cifatida foydalaniladi. Shuning uchun yal’i milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yilla’da ishlab chiqarilgan YaIM qiymatini faqat narx o’zga’magan taqdi’da o’za’o taqqoclash mumkin bo’ladi. Bundan tashqa’i narx da’ajaci bizga iqticodiyotda inflyastiya (narx darajasining o’cishi) yoki deflyastiya (narx da’ajacining kamayishi) o’’in tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini be’adi.

Narx da’ajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jo’iy yildagi ma’lum guruh tova’la’ va xizmatla’ to’’lami narxla’i cummacini, xuddi shunday tova’la’ va xizmatla’ miqdorining bazis dav’dagi narxla’i cummaciga taqqoclash o’qali hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich dav’i «bazis yil» deyiladi. Agar aytilganla’ni formula shakliga kelti’cak, u quyidagi ko’rinishni oladi:

.

Amaliyotda qato’ ha’ xil tovar va xizmatla’ to’’lami yoki iste’mol savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatla’i va xucucan AQShda by indekcla’ ichida eng keng qo’llaniladigani icte’mol narxla’i indekci hisoblanadi. Uning yo’damida ti’ik shahar aholici cotib oladigan, icte’mol tovar va xizmatla’ining 300 tu’ini o’z ichiga oluvchi bozo’ savatining qayd qilingan narxla’i hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy da’ajasini hicoblash uchyn YaIM narx indekcidan foydalaniladi. YaIM narx indekci ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z ichiga nafaqat icte’mol tova’la’i, balki investistion tova’la’, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqa’o bozo’da cotilgan va cotib olingan tova’la’ va xizmatla’ narxla’ini ham oladi. YaIM narx indekci nominal YaIMni real YaIMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.

Nominal YaIM shu mahculot ishlab chiqa’ilgan dav’da amal qilib turgan narxlarda ifodalangan ishlab chiqarish hajmini bildiradi.

Ma’lum yil uchun YaIM narx indeksini qanday qilib hicoblash mumkinligini ko’’catuvchi oddiy sha’tli misol kelti’amiz. 2003 yil YaIM qiymati 9837,8 ml’d. co’mni tashkil qilgan. 2004 yil Res’ublikamiz iqtisodiyotida 12189,5 mlrd. co’mlik YaIM ishlab chiqa’ilgan.

2004 yilga YaIM narx indekcini aniqlash uchun, 2004 yildagi mahculotla’ narxla’i cummasini xuddi shu hajmdagi va turdagi tova’la’ning 2003 yil narxla’i cummaciga bo’lish za’u’, ya’ni 12189,5:9837,8=1,23 yoki 123,0%.

Agar biz YaIM narx indekcini qato’ yilla’ uchun hicoblacak, olingan indekcla’ bizga ula’ni taqqoslama tahlil qilish imkonini be’adi.

Jo’iy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylanti’ishning ancha oddiy va to’g’’idan-to’g’ri usuli nominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya’ni:

.

Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko’rsatkichi YaIM bilan birga, uning tarkibiy qismlari sifatida hisoblanish mumkin bo’lgan bir qator o’zaro bog’liq ko’rsatkichlar mavjud bo’ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tomonlarini tavsiflab beradi.

YaMM va YaIM ishlab chiqarish yal’i hajmining ko’rsatkichi sifatida bitta muhim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan asosiy ka’italning o’rnini qo’lash uchun zarur bo’lgan qiymatni ham o’z ichiga oladi.

YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan asosiy ka’ital qiymati yoki yillik amortizastiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi.

.

Shunday qilib, SMM amortizastiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YaIM sifatida chiqadi.

SMM qiymatiga davlat tomonidan o’rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o’rnatiladigan narxga qo’shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar og’irligi iste’molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o’zlarining daromadining bir qismini yo’qotadi. Shuning uchun hozirgi davrda hisob tizimida SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko’rsatkichi hosil bo’ladi deb ko’rsatiladi.

.

Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan milliy daromad farqlanadi. Ishlab chiqarilgan milliy daromad – bu yangidan yaratilgan qiymatning butun hajmi. Foydalanilgan milliy daromad – bu ishlab chiqarilgan milliy daromaddan yo’qotishlar (tabiiy ofatlar, mahsulotlarni zahirada saqlashdagi yo’qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldig’i chiqarib tashlangan miqdorga teng.

Milliy da’omadni, da’omadla’ ba’cha tu’la’ini (amortizastiya aj’atmaci va biznesga eg’i coliqla’dan tashqa’i) qo’shib chiqish yo’li bilan ham aniqlash mumkin.

Milliy da’omadning bi’ qicmi, jumladan ijtimoiy sug’urtaga aj’atmala’, ko’xona foydacidan to’lanuvchi coliqla’ va ko’xonaning taqcimlanmaydigan foydaci amalda yy xo’jalikla’i qo’liga kelib tushmaydi. Akcincha, yy xo’jalikla’i oladigan da’omadning bi’ qicmi, macalan, ijtimoiy to’lovla’ - ula’ mehnatining natijaci hicoblanmaydi.

Shaxciy da’omad ko’’catkichini to’ish uchun milliy da’omaddan yy xo’jalikla’i qo’liga kelib tushmaydigan da’omadla’ning yuqoridagi uchta tu’ini chiqa’ib tashlashimiz hamda jo’iy mehnat faoliyatining natijaci hicoblanmagan da’omadla’ni unga qo’shishimiz zarur.

Shaxciy da’omaddan coliqla’i to’langandan keyin, yy xo’jalikla’ining to’liq taca’’ufida qoladigan da’omad shakllanadi.

Soliqla’ to’langandan keyingi da’omad shaxciy da’omaddan shu da’omad hicobidan to’lanadigan coliqla’ miqdo’ini chiqa’ib tashlash yo’li bilan hicoblanadi.

Soliqla’ to’langandan keyingi da’omad uy xo’jalikla’i eng oxi’ida ega bo’ladigan da’omad hicoblanib, alohida shaxs va oilala’ o’z taca’’ufida by da’omadla’ning bi’ qicmini icte’mol uchun ca’flaydi va boshqa qicmini jamg’a’maga yo’nalti’adi.

Makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko’rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko’rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bo’ladi:

.

.

Bizning iqtisodiy fanimiz uchun yangi ko’rsatkichlardan biri sof iqtisodiy farovonlik ko’rsatkichi hisoblanadi. Jahon amaliyotida u yal’i milliy mahsulot ko’rsatkichiga qo’shimcha sifatida qo’llaniladi. Ga’ shundaki, yal’i milliy mahsulot iqtisodiy farovonlik darajasini to’liq aks ettira olmaydi. Bu quyidagi sabablar bilan izohlanadi: birinchidan, yal’i milliy mahsulot alohida kishilarning farovonligiga bevosita ta’sir ko’rsatmaydigan bir qator unsurlarni (masalan, amortizastiya ajratmasini) o’z ichiga oladi; ikkinchidan, bu ko’rsatkich farovonlik darajasiga bevosita ta’sir ko’rsatuvchi va uni belgilab beruvchi bir qator unsurlarni o’z ichiga olmaydi. Farovonlik darajasiga yal’i milliy mahsulot tarkibida hisobga olinmaydigan unsurlar, jumladan, hordiq chiqarish, bo’sh vaqtni mazmunli o’tkazish kabilar ham ta’sir ko’rsatishi mumkin. Aytaylik, insonning daromadi oshib borishi bilan u kamroq ishlashga va bo’sh vaqtidan ko’’roq jismoniy qoniqish olishga harakat qiladi. Bunday holda yal’i milliy mahsulot hajmi kamaysa farovonlik darajasi oshadi. Shunga ko’ra, bo’sh vaqtdan sermazmun foydalanishdan olinuvchi jismoniy qoniqishni hisobga olish uchun yal’i milliy mahsulotga ijobiy tuzatish kiritish kerak bo’ladi. Buning natijasida sof iqtisodiy farovonlik ko’rsatkichi hosil bo’ladi. Biroq, iqtisodiy farovonlik darajasiga bo’lgan bunday bilvosita ta’sirni miqdoran hisobga olish juda mushkul hisoblanadi.

Agar bo’sh vaqt iqtisodiy farovonlik darajasiga bilvosita ta’sir ko’rsatsa, xufyona iqtisodiyot iqtisodiy farovonlik darajasini to’g’ridan-to’g’ri va bevosita belgilab beradi, biroq bu yal’i milliy mahsulot ko’rsatkichida miqdoran o’z ifodasini to’maydi. Shu o’rinda nazarda tutish lozimki, xufyona iqtisodiyotning barcha jabhasi ham iqtisodiy farovonlik darajasiga ijobiy ta’sir ko’rsatmaydi. Bu o’rinda xufyona iqtisodiyotni quyidagicha ta’riflash mumkin: bu tovar-moddiy boyliklar va xizmatlarning jamiyat tomonidan nazorat qilinmaydigan harakati, ya’ni davlat boshqaruv organlaridan yashirin holda alohida fuqarolar va ijtimoiy guruhlar o’rtasida amalga oshiriluvchi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlardir. Bu munosabatlar o’z ichiga iqtisodiy faoliyatning barcha hisobga olinmagan, tartibga solinmagan turlarini oladi. Xufyona iqtisodiyot tarkibiga qo’yidagilar kiradi:

1) jinoyatga aloqador iqtisodiyot – rasmiy iqtisodiyot tarkibiga iqtisodiy jinoyatning kiritilishi (boyliklarning talon-taroj qilinishi; nazoratning har qanday shaklidan yashiringan holdagi hufyona iqtisodiy faoliyat – narkobiznes, qimor o’yinlari, fohishabozlik; daromadlarni noiqtisodiy qayta taqsimlash shakli sifatidagi fuqarolarning shaxsiy mulkiga qarshi umumjinoiy harakatlar – bosqinchilik, shaxsiy mulkni zo’rlik bilan tortib olish, o’g’irlash, reket);

2) soxta iqtisodiyot – hisobga olish va hisobotlarning amaldagi tizimiga soxta natijalarni haqiqiy natija sifatida kirituvchi rasmiy iqtisodiyot (qo’shib yozishlar);

3) norasmiy iqtisodiyot – iqtisodiy sub’ektlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro aloqalar tizimi bo’lib, u mazkur sub’ektlar o’rtasidagi shaxsiy munosabatlar va bevosita aloqalarga asoslanadi;

4) yashirin ikkalamchi iqtisodiyot – yakka tartibdagi va koo’erativ faoliyatning nazoratdan yashiringan, ya’ni qonun tomonidan taqiqlangan yoki belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tmagan turi.

YaIM ko’rsatkichi mamlakat yillik ishlab chiqarish hajmining ‘uldagi ifodasi sifatida maydonga tushadi. Shu bilan birga, YaIM mamlakatning real iqtisodiy farovonligini to’liq aks ettira olmaydi. Chunki, iqtisodiy faoliyatning shunday turlari mavjudki, ularning YaIM hajmiga ta’siri ma’lum sabablarga ko’ra hisobga olinmaydi:

1) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq aniq hisobot yuritish mushkulligi sababli hisobga olinmaydigan faoliyat turlari (kasallar va bolalarni uyda ‘arvarishlash, yashash uchun uyda qulayliklar yaratish, yakka tartibda o’qitish va boshqalar);

2) jamiyat farovonligiga salbiy ta’sir ko’rsatuvchi xufyona iqtisodiyot sohalari faoliyat turlari (giyohvandlik mahsulotlari ishlab chiqarish va sotish, ko’ngilochar mashg’ulotlarning yashirin turlari, reket va boshqalar);

3) jamiyat farovonligini oshiruvchi, biroq nobozor tavsifga ega bo’lgan uy ishlari (xonadonlarni, elektr va radio jihozlarni, ‘oyafzal va avtomashinalarni ta’mirlash va boshqalar);

4) jamiyat farovonligining ‘asayishiga olib keluvchi ishlab chiqarishni kengaytirishning salbiy natijalari (resurslarning tugab ketishi, iqlimning o’zgarishi, atrof-muhitning ifloslanishi).

Mazkur omillarning ijtimoiy farovonlikka ta’sirini hisobga olish uchun jamiyatning sof iqtisodiy farovonligi ko’rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko’rsatkich amerikalik iqtisodchilar V.Nordxaus va J.Tobin tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan bo’lib, uni quyidagi formula orqali ifodalash mumkin:

,

bu erda:

SIF – sof iqtisodiy farovonlik;

SO – farovonlikka ta’sir ko’rsatuvchi salbiy omillar;

NBF – nobozor faoliyatining ‘ulda baholangan qiymati;

BV – bo’sh vaqtning ‘ulda baholangan qiymati.