Ўзбекистон республикаси олий ва ўрата махсус таълим вазирлиги солиқ академияси

Differenstial renta I erning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan, sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum er uchastkalarida vujudga keladi. Chunki bunday er uchastkalarida sarf-xarajatlar darajasi unumdorligi ‘ast, bozorlardan, shaharlardan va markaziy yo’llardan uzoq joylashgan er uchastkalari mahsulot birligiga to’g’ri keladigan xarajatga nisbatan kam bo’ladi. Differenstial renta I ning hosil bo’lishini shartli misol yordamida ko’rib chiqamiz (1-jadval).
1-jadval. Differenstial renta I ning hosil bo’lishi

Er uchast-kasi	Ijti-moiy ishlab chiqarish xarajat-lari (so’m)	O’rtacha foyda (so’m)	Ijti-moiy qiymat (so’m)	Yal’i mahsu-lot (tonna)	Mahsu-lotning indivi-dual qiymati (so’m)	Ijti-moiy qiymat – bozor narxi (so’m)	Yal’i sotil-gan mahsu-lot (so’m)	Dif-feren-stial renta I (so’m)
A	8000	2000	10000	20	500	500	10000	-
B	8000	2000	10000	25	400	500	12500	2500
V	8000	2000	10000	30	333	500	15000	5000

Biz jadvalda bir miqdorga ega bo’lgan, lekin hosildorligi turlicha, uch xil er uchastkasini (xo’jalikni) misol qilib oldik.

Misolimizdagi bu uch xil er uchastkalaridan olingan mahsulotning ijtimoiy qiymati bir xil, ya’ni 10000 so’mni tashkil qiladi. Yal’i hosildorlik A uchastkasida 20 tonna, B va V uchastkalarda 25 va 30 tonnani tashkil qiladi. Har bir uchastkadan turlicha hosil olinganligi tufayli ularda etkazilgan mahsulotlarning individual qiymati ham turlicha bo’lib chiqadi. Ya’ni, A uchastkasida har bir mahsulot birligining qiymati 500 so’m bo’lsa, B uchastkasida 400 so’m, V uchastkasida esa 333 so’mni tashkil qiladi. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari sifati yomon uchastkada etishtirilgan mahsulot narxida sotiladi (misolimizda 500 so’m). Natijada yomon er uchastkasi (A) o’zining yakka ishlab chiqarish xarajatlarini qo’lash va foyda olish imkoniga ega bo’ladi. O’rtacha (B) va yaxshi (V) er uchastkalarida esa yomon er uchastkasi (A)ga nisbatan 2500 va 5000 so’m miqdorda qo’shimcha daromad olinadi.

Bu olingan qo’shimcha daromad erning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan differenstial renta I ni tashkil qiladi.