Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган



Download 8,53 Mb.
bet144/155
Sana09.04.2022
Hajmi8,53 Mb.
#540075
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   155
Bog'liq
01. kirish

6-§. Синтетик толалар
Узунлиги ўзининг жуда кичик бўлган, одатда, микронлар билан ўлчанадиган кўндаланг кесимидан кўп марта ортиқ бўлган жисмлар толалар деб аталади. Толалар олинишига қараб табиий — жун, пахта, зиғир толаси ва бошқалар ҳамда кимёвий толаларга бўлннади. Кимёвий толалар ўз навбатида табийй юқори молекуляр бирикмалардан (ёғоч целлюлозаси, сутдан ёки баъзи ўсимлик оқсилларидан: буғдой, соя, люпин ва бошқалардан олинадиган оқсилказеин тайёрланган сунъий ҳамда синтетик толаларга бўлинади. Синтетик толалар (полиамид тола) поливинил полиэфир толалар, полиуглеводородли ва бошқа толалар мономерлардан сннтез килинган молекуляр полимерлардан олинади.
Табиий толалар масалан, олов, сув ва ёруғлик таъсирига чидамлилиги жиҳатидан техника ва маданиятнинг талабларини анчадан бери тўла таъминлай олмаяптп. Кўп йиллик изланишлар натижасида табиатда ўтга чидамли факат иккита материал: ас-бест (ёнмайдиган «тоғ зиғири») ва капок (сувда чўкмайдиган «ўсимлик жуни») топилди. Лекин бу матерпалларни техника мақсадлари учун ярокли бўлган газламаларга айлантиришнинг иложи бўлмади.
Кимёвий толалар табиий толалардан фаркли равишда ўзида кўпгина қимматли хоссаларни мужассамлаштириши ва халқ хўжалигида кенг кўламда ишлатиш учун ярокли бўлиши мумкин. Уларнинг кўпчилиги табиий толаларда бўлмаган хоссаларга эга. Улар кимёвий жиҳатдан барқарор, юқори ҳарорат, ёруғлик ва сув таъсирига чидамли, чиримайди, микроорга-низмлар таъсир этмайди ҳамда куя тушмайди. Уларнинг баъзилари ғоваклиги сабабли иссиклик ва товушни ёмон ўтказади, хамда жуда енгил — уларнинг хажм оғирлиги сувникидан деярли 30 марта кам бўлади.
Қандай полимердан олинганлигига караб синтетик толалар карбозанжирли ва гетерозанжирли толаларга бўлинади.
Ҳозирги вақтда дунё бўйича йилига 5 млн. т га якин кимёвий тола ишлаб чиқарилмоқда, шундан 25% га яқини синтетик толалар улушига тўғри келади
ПОЛИАМИД ТОЛАЛАР
Полиамидларнинг асосин звеноси таркибига амид группа СОNН2 ёки — СONН — киради. Агар макромолекула занжри углерод атомларидан тузилиб, амид группалар ён занжирида жойлашган бўлса, бундай полиамидлар карбозанжирли полиамидлар дейилади. Агар амид группалар макромолекуланинг асосий занжирида жойлашган бўлса гетерозанжирли полит амидлар дейилади. Саноатда асосан гетерозанжирли синтетик полиамидлар — капрон, нейлон, энакт ва бошкалар ишлаб чикарилади. Капрон —аминкапрон кислотанинг Н2N— (СН2)5—СО — ОН поликонденсатланиш маҳсулоти — капрон энг кўп тарқалган поляамид ҳисобланади. Полимернинг номи шу кислотанинг номидан олинган ( харфи

амингруппа занжирининг
чекка углерод атоми билан бирикканлигини кўрсатади). Аминкапрон кислотадан полимер олиш учун иккинчи компонент керак эмас, чунки бу кислотанинг ўзи бифункционал бирикмадир. Унинг молекуласида углерод атомлари занжирининг бир учида амингруппа, иккинчи учида зса карбонил группа жойлашган. Шунинг учун бу кислотанинг кўп молекулалари бир-бири билан реакцияга киришганда қуйидагича тузилган полиамид ҳосил бўлади:

олтита углерод атоми бор. Саноатда полиамид смола капрон аминокапрон кислотанинг ўзидан эмас, балки унинг капролактам деб аталадиган ҳосиласидан олинади. Капролактам фенолдан олинади. Аввал фенол гидрогенлаб спиртга — циклогексанолга айлантирилади:

Кейин циклогексанолни рух-темир ёкп мис катализатор устидан ўтказиб оксидлаш оркали қисман дегидрогенланади ва кетонциклогексанон ажратиб олинади:
сиклогексанон гидроксиламин сульфатнинг аммиакли эритмаси ҳолида қўшилган гидроксиламин билан реакцияга киришади. Натижада циклогексанон оқсили хосил бўладн:

Реакция вақтида ажралиб чиққан иссиқлик ҳароратни 90°С гача кўтаради ва ҳосил бўлган оксим жуда майда томчилар ҳолида ажралиб чиқади. Оксим ўзига хос ўзгаришга учрайди. Бу ўзгариш уни кашф этган химикнинг номи билан бекман қайта группаланиши деб аталади. Бу процессда сульфат кислота катализатор ролини ўйнайди. Азот атоми ён занжирдан ҳалқага ўтади ва капролактам ҳосил бўлади:

Капролактам озроқ сув (активатор) иштирокида 200—250°С гача қизидирилса цикл узилади ва молекулалар бир-бири билан бирикиб капролактам (капрон)нинг узун занжирини ҳосил қилади:

Капрон тузилиши бнлан жун оқсили таркибидаги полипептид занжирига ўхшайди.
Полиамидлар, одатда, икки боскичда олинади. 27-расмда поликапроамид ишлаб чикариш схемаси тасвирланган. Реактор 1 да мономер (ушбу холда капролактам) озроқ сув иштирокида тиклиги, ишқор, углеводородлар, спирт, кетон, микроорганизм ва замбуруғлар таъсирига яхши чидамлилиги билан ажралиб туради.
Полиамид толаларнинг кам гигроскопиклиги уларнинг ўзидан трикотаж кийимлар тўкишга халакит беради. Бу мақсадда одатда улар табиий толалар (жун ва ипак) билан аралаштириб ишлатилади.
Капролон. Кейинги йилларда МДҲ да полиамид смолалардан янги конструкцион материал — капролон В олинади. Уни ишлаб чиқариш технологияси  — капролактамни ишқорий ка-тализаторлар ва активаторацетилкапролактам иштирокида паст ҳароратда полимерлашга асосланган.
Капролактам атмосфера босими остида бевосита қолипларда 170—180°С ҳароратда полимерланади. Полимерлаш 30—60 минут давом этади. Капролоннинг полимерланиш ва кристалланиш процессларида материаллар кўп ва турлича (4—5% гача) қисқаради. Бу эса ундан пресслаш усули билан аниқ ўлчамли деталлар тайёрлашни қийинлаштиради. Шунинг учун бу материалдан буюмлар, асосан одатдаги металл қирқиш станокларида заготовкаларни қирқиб механик ишлов бериш йўли билан тайёрланади.
Капролон —оқдан оч сариқ ранггача (қаймоқ ранггача) бўлган қаттиқ кристалл модда. Унинг физик-механикавий хоссалари қуйидагича:
Солиштирма оғирлиги 1,15—1,16 г/см3
Мертенс бўйича иссиққа чидамлилиги 74 —76°С
Чизиқли кенгайиш коэффициенти:
0°С дан+50°С гача 1010-5
0°С да-50°С гача 6,6-10~5
Иссиқ ўтказувчанлиги, ккал/м соат °С 0,23—0,29
Сув шимиши (24 соатда), 1,5—2,0%
Энг кўп сув шимиши, 6,15%
Материалнинг қолипда полимерланиш ва кристалланишда киришиши, 3—5%
Зарбий қовушоқлиги, 100—190 кгссм/см2 Мустаҳкамлик чегараси кгс/см2 а) сиқишда 900—1250
б) статик эгишда 1100—1500
в) чўзилишда 800—950
г) қирқишда 450—780 Чўзишда узайиши 6—20%
Бринель бўйича қаттиқлиги 18—26 кгсғмм2
Чўзилишда эгилувчанлик модули, 20600—23100 кгс/см2
Нисбий ҳажмий қаршилиги, 6,71013—4,71014, омсм
Нисбий юза қаршилиги, 1 —10—31012 ом
10в гц да диэлектрик исрофлар бурчак тангенси 0,022-0,32 Электр таъсирига мустаҳкамлиги, кв/мм 20—21 .
Ёнувчанлиги (яхши ёнади) Пўлатга ишкаланиш коэффициенти: а) сурков мойисиз 0,1—0,3
б) сурков мой суртилганда 0,03—0,05
Капролон ёғ, бензин, спирт, кетон, эфир, кучсиз кислоталар, суюлтирилган ва концентрланган ишқорлар таъсирига чидамли. Ундан тишли ғилдираклар, втулка, сирпаниш подшипниклари ва машиналарнинг ишқаланиб ишлайдиган бошқа қисмлари, машина ва агрегатларнинг зичлаш элементлари, машина ва асбобларнинг корпус қисмлари тайёрланади.
Капролоннинг нисбатан арзонлиги (1 тонна нархи заготовкаларнинг ўлчами ва шаклига қараб 2200—2500 сўм) ва физик-механик хоссаларининг яхшилиги бу материалдан кенг кўламда айниқса машинасозликда фойдаланишга имкон яратади.
Полиэфир тола лавсан. Бу турдаги толалар терилен, дакрон, ланон ва бошқа номлар билан ҳам аталади. Лавсан ишлаб чиқаришда дастлабки смола сифатида телефталь кис-лотанинг диметил эфири билан этиленгликолни поликонденсациялаб олинадиган чизиқсимон тўйинган полиэфир — полиэтиленли кольтерефталат ишлатилади. Полиэфир ҳосил бўлиш0 ре-акцияси:

Аппаратда диаметилтерефталат этиленгликолда (унинг миқдори стехиометрик ҳисоблаб топилгандан икки марта ортиқ олинади) эритилади ва 150°С гача қиздирилади. Кейин у қайта этерификациялаш учун реактор 2 га узатилади. Бу процесс 200°С да рух ацетат катализатори кштирокида боради. Реактор буғланиб чиқаётган метанолни конденсациялаш учун совитгич билан таъминланган. Бутун аппарат зангламайдиган пўлатдан тайёрланади. Метанол ҳайдалгач, таркибида ортиқча миқдорда этиленгликол бўлган ди—  — оксиэтилтерефталат вакуум остида ишлайдиган автоклав — полимеризатор 3 га солинади. Маҳсулот астасекин 280°С гача қиздирилади, бунда қолдиқ босим 1 мм симоб устунидаи паст қилиб турилади. Аввал ортиқча этиленгликол, кейин эса бир неча соат давом этадиган поликонденсация натижасида юкори молекуляр полиэфир жуда қовушок, тиниқ суюқлан ма ҳосил қилади. Лавсан сув ўтказмайдиган бўлганлиги туфайли ундан нефть маҳсулотлари учун енгил шлангар, механизимларнинг харакатга келтириш тасмалари, ўчириш енглари , брезенд, изолоция материаллари, палаткатлар елканлар, иш кийми ва бошқалар тайёрланади. 1т лавсан ишлаб чиқариш учун 1т табиий жун ишлаб чиқаришга нисбатан 5––7 мартта кам мехнат сарифланади.
1т кимёвий тола саноатда 2дан 7тоннагача табиий толанинг ўрнини босади.
Бу капитал маблағ ва эксплуатация қилишдаги сарфларни (хар бир тола хисобига олинган) тежашга имкон беради. Кимёвий толалардан тўқилган газламалар одатдагидан анча енгил ҳамда фойдаланишга қулай. Шунинг учун кимёвий толалар турмушда тобора кўп ишлатилмоқда.

Download 8,53 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   140   141   142   143   144   145   146   147   ...   155




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish