Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган

5-§. Жараён тезлигини ошириш усуллари.
Технологиянинг муҳим масалаларидан бири бу технологик жараён тезлигини турли хил йўллар билан оширишдир. Кимёвий технологик жараёнлар йўналишининг таҳлили тезлик жараёнининг асосий формулалари билан топилади. Шунда жараён интенсивлигини оширадиган ва ишлаб чиқаришда камроқ ҳаражат талаб қилинадиган усул танланади.
Жараённинг ҳаракатлантирувчи кучини ошириш (С) учун ўзаро таъсирлашаётган компонентларнинг бошланғич концентрацияларини ошириш, босимни кўтариш, жараён ҳароратсини бошқариш ва ҳосил бўлаётган маҳсулотни реакцион зонадан чиқариб туриш керак. Абсорбция, адсорбция ва конденсация жараёнларининг ҳаракатлантирувчи кучи ҳақиқий (С) ва мувозанат концентрациялари (С*) фарқи билан белгиланади (С-С*). Шунинг учун жараённинг ҳаракатлантирувчи кучи ҳақиқий (С) концентрациянинг ошиши ёки мувозанат (С*) концентрациясининг камайиши билан ортади.
А. Таъсирлашувчи компонентлар концентрациясининг оширилиши С ни оширади ва жараён тезлигига пропорционал тарзда таъсир кўрсатади. Таъсирлашувчи моддалар концентрациясини ошириш усули маҳсулотнинг агрегат ҳолатига боғлиқ. Қаттиқ моддаларни концентрациясини ошириш тўйинтириш, суюқ ва газ моддаларда эса концентрлаш дейилади. Жараёнини интенсивлашда кенг қўлланиладиган усул бу таъсирлашувчи моддалар концентрациясини оширишдир.
Б. Босимни оширилиши жараён тезлигига ва мувозанатга таъсир кўрсатади. Босимни ошириш эффективлиги таъсирлашаётган моддаларнинг агрегат ҳолатига боғлиқ. Босимнинг оширилиши асосан газ фазаларида ёки газ – суюқ, газ – қаттиқ системалар таъсирлашаётганда кўпроқ таъсир кўрсатади. Қаттиқ ва суюқ фазанинг жараёнларда босим таъсири камроқ. Гомоген ёки газ фазада борувчи, газ иштирок этадиган гетероген жараёнларда фаза босимнинг оширилиши газ фазасини ҳажмининг камайишига ва таъсирлашувчи моддалар концентрациясининг ошишига олиб келади. Босимнинг таъсири кинетик тенгламалари билан аниқланади. Қуйидаги реакция учун m₁A + n₁B → p₁D
гомоген жараённинг газ фазасидаги тезлик формуласи:
dр^п
  kр (2.63.) d
бу ерда: p_п – газ аралашмасининг парциал босими; ∆р – жараённинг
ҳаракатлантирувчи кучи.
Агар реакция қайтмас ва мувозанат ҳолатида бўлмаса, формула қуйидагича бўлади:
p  p_A^m1 p_Bⁿ¹ (2.64.)
Бу ерда: умумий реакция тартиби: n қ m₁ + n₁ бўлади. Ҳар бир
компонентнинг парциал босими унинг умумий босимига р тўғри пропорционал:
p_A қ aP ва p_B қ bP, яъни
dр^{п n}
  Р (2.65.) d
бу ерда: β – жараённинг ҳаракатлантирувчи кучига ва тезлик константасига боғлиқ бўлган коэффициент; Р – ўлчамсиз босим, яъни амалдаги босимнинг нармал босимига нисбати.