Ўзбекистон Республикаси Олий ва махсус ўрта таълим вазирлиги олий ўқув юртларининг талабалари учун дарслик сифатида тавсия этган

12-§. Маҳсулотларнинг амалий ҳосил бўлиш миқдорини ҳисоблаш.
Маҳсулотнинг амалий чиқими ҳақидаги маълумотларнинг аҳамияти уни диққат билан аниқлашни тақозо этади.
Энг аввало хом ашёнинг таркибини: ундаги асосий модда миқдорини (масалан, олтингугурт колчедани таркибидаги темир (П)-сульфид миқдори), қўшилмаларнинг таркиби ва миқдорини билиш керак. Хом ашёнинг таркиби ўзгариб турадиган бўлгани сабабли (стандарт томонидан белгиланган чегараларда) ҳар гуруҳ хом ашё ҳақида маълумотлар керак. Кейинчалик ишлаб чиқаришнинг ҳар қайси босқичида моддаларнинг ўзгаришини кузатиб бориш лозим. Бунинг учун барча оралиқ маҳсулотлар кимёвий тахлил қилиб турилади. Масалан, олтингугурт колчеданидан сульфат кислота ишлаб чиқаришда печ гази, қурум, газдан ажраладиган чанг, контакт аппаратига кираётган ва ундан чиқаётган газлар аралашмаси, шунингдек маҳсулотлар тахлил қилинади. Бундан ташқари, вақт бирлиги ичида системадан ўтадиган газларнинг ҳажми аниқланади.
Хом ашё, ярим маҳсулот ва маҳсулотларни тахлил қилиш, уларнинг миқдори ҳамда бошқа маълумотлар асосида моддий баланс тузилади, у жараён давомида модданинг массасида содир бўладиган барча миқдорий ўзгаришларни ифода этади. Баланснинг кириш қисмига қайта ишлаш учун келтирилган барча моддаларнинг массаси киради; сарф қилиш қисмига — барча ҳосил бўладиган моддаларнинг массаси киради. Маҳсулотнинг ёки хом ашёнинг масса бирлигига нисбатан моддий баланс тузилади. Моддий баланс асосида маҳсулотнинг амалий олиниш миқдори назарийга нисбатан процентларда ёки 1 т хом ашёга кўра тонналарда ҳисобланади. Мисол учун корхона маълумотларига кўра 1 соат давомида колчедан куйдиришнинг моддий балансини кўриб чиқамиз:
2-жадвал

Моддалар	Кирим, кг ҳисобида	Моддалар	Чиқим, кг ҳисобида
Колчедан	18768	Олтингугурт (IV)-оксид	15337
Колчедан намлиги	1198	Олтингугурт (VI)- оксид	129
Қуруқ ҳаво	49400	Кислород	1063
Ҳаво намлиги	358	Азот	37600
		Сув буғи	1556
		Қурум	14038
Жами	69724	Жами	69724