Ўзбекистон республикаси олий

 

---

119 
Аюб Ғуломов 
Аюб Ғуломов (1914

1986) ўзбек тилшунослигининг атоқли вакили 
бўлиб, фанимизнинг қатор соҳалари – фонетика, морфология, сўз ясалиши, 
синтаксис ва лексикография бўйича асарлар яратган, тилшунослигимиз 
тараққиётига катта ҳисса қўшган устоз олимдир.
Аюб Ғуломов Тошкентда туғилди. 1936 йилда кечки педагогика 
институтининг тил ва адабиёт факультетини тугатди. 1940 йилда профессор 
А.К.Боровков раҳбарлигида «Ўзбек тилида аниқловчилар» мавзусида 
номзодлик, 1957 йилда Москвада «Ўзбек тилида тарихий сўз ясалиш 
масалалари» мавзусида докторлик диссертациясини ёқлади. 
Аюб Ғуломовнинг лисоний қарашлари, асосан, қуйидаги асарларда ўз 
ифодасини топган: 1. «Ўзбек тилида аниқловчилар» (1940). 2. «Ўзбек тилида 
келишиклар» (1941). 3. «Ўзбек тилида кўплик категорияси»(1944) 4. «Ўзбек 
тилида урғу» (1947). 5. «Содда гап синтаксиси» (1948). 6. «Ўзбек тилида сўз 
ясаш усуллари» (1949). 7. «Феъл» (1954). 8. «Содда гап» (1955). 9. «Ҳозирги 
ўзбек адабий тили. Синтаксис» (ҳамкор, 1965, 2-нашри). 10. «Ўзбек тили 
грамматикаси» (I том. Морфология, ҳамкор, 1975). 11. «Ўзбек тили морфем 
луғати» (ҳамкор, 1973) ва бошқалар.
Аюб Ғуломов ўткир хотира эгаси ва етук нотиқ 

маърузачи сифатида 
тингловчиларга, талабаларга лисоний ҳодисалар ҳақида аниқ, мантиқли, 
фактларга бой маълумотлар, илмий-амалий асосланган фикрларни бера 
оларди. У назарий жиҳатдан ҳам мукаммал бўлиб, тил ҳодисаларини чуқур 
ва пухта таҳлил қила олиши ва улардан ишонарли, асосли хулосалар чиқара 
олиши билан ажралиб турарди. Албатта, буларнинг асосида, биринчи
навбатда, унинг тил назариясидан кенг ва ҳар томонлама билимга эгалиги 
ҳамда назарий йўналишда катта тайёргарлик мактабини ўтаганлиги кўриниб 
турарди. Жумладан, олим «Ўзбек тилида урғу» асарида «академик 
В.В.Радловнинг туркий тилларда урғунинг семантик ва грамматик функцияга
эга эмаслиги ҳақидаги фикрига эътироз билдириб, урғунинг сўз 
маъноларини, грамматик ҳолатларни дифференциация қилишдаги ролини 
кўрсатади».
52
Тилимиздаги урғунинг сўз ва мантиқ урғуси каби турларга 
бўлиниши, уларнинг нутқдаги ўрни, вазифаси ва бошқалар пухта ёритиб 
берилади. 
Аюб Ғуломов морфемика масалаларига ҳам алоҳида эътибор бериб, ўзбек 
тилшунослигига сўзнинг энг кичик маъноли қисмларини англатиш учун 
52
Ҳ.Узоқов Ўзбек тилшунослари.- Т, 1972, 104-бет. 

---

120 
хизмат қиладиган морфемика терминини олиб кирди ва у ҳақда маълумот 
берди. Масалан, «Морфемика сўзнинг энг кичик маъноли қисмлари ҳақидаги
таълимотдир. Бу кичик қисмлар морфемалардир. Бу морфе-малар турли 
кўринишларга ҳам эга бўлади. Масалан, и ш л а сўзидаги -ла элементи ҳ а й 
д а сўзида – да морфемасида келган (лекин ҳ а й – ҳ а й л а феълида яна 

ла 
тусида қўлланган), ҳозир ажралмайдиган у н д а сўзида ҳам аслида шу –да 
аффикси бор (ун - овоз). Бу –ла ва –да кўринишлари умумий тарзда морфема 
дейилади. Бунинг ҳар бир кўриниши эса морф саналади. Демак, морфема 
морфларнинг йиғиндисидир. Бу турли кўринишдаги қисмлар, морфлар, бир-
бирига нисбатан алломорфлар саналади»
53
Ўзбек тилшунослигининг долзарб муаммоларидан бири сўз ясалиши ма-
саласидир. Олим ишларида ушбу масалага ҳам алоҳида эътибор беради ва шу 
йўналишда салмоқли монографик тадқиқотлар яратади. У ўзбек тилшуносли-
гида биринчи бўлиб, сўз ясалиши масаласини жиддий муаммо сифатида 
«кўтариб», уни фонетика, морфология ва бошқа соҳалар каби алоҳида бўлим 
сифатида ажратади ва ёритади. Бошқача айтганда, «Ўзбек тилшунослигида 
сўз ясалиши бўлимининг шаклланиши, бу бўлимга доир атамалар тизими-
нинг изга солинишида профессор Аюб Ғуломовнинг хизмати катта бўлди»
54
. 
Муаллиф ўзбек тилидаги сўз ясалишининг бешта турини қайд этади. Бу-
лар: 1. Морфологик, 2. Синтактик, 3. Лексик. 4. Семантик. 5. Фонетик усул-
лардир. Демак, ушбу усуллардан – айтилганлардан сўз ясалиши ҳақиқатан 
ҳам алоҳида, ўзига хос соҳа эканлиги келиб чиқади.
Аюб Ғуломов ўзбек тили синтаксисига оид ҳодисаларни ҳам илмий 
асосда атрофлича ўрганиш масаласига жиддий ёндашди. Аниқроғи, 
синтактик сатҳ бирликларини Европа тилшунос-лигининг ютуқлари асосида 
чуқур ўрганиш ҳам ушбу олимнинг номи билан боғлиқдир. У «Ўзбек тилида 
аниқловчилар» мавзусидаги номзодлик диссертацияси ҳамда бу диссертация 
асосида майдонга келган худди шу номдаги рисоласи, «Ўзбек тилида сўз 
тартиби», «Содда гап» каби ишлари билан ўзбек илмий синтаксисиснинг 
пойдеворини яратди.
55
Айниқса, олимнинг ҳамкорликда яратган «Ҳозирги ўзбек адабий тили. 
Синтаксис» асари шу соҳадаги дастлабки дарслик бўлиб, шу кунгача ўз 
аҳамиятини йўқотмаган фундаментал тадқиқот ҳисобланади. Асарда 
53
Ўзбек тили грамматикаси 1-том -Т., 1975, 11-бет. 
54
А.Нурмонов Ўша асар, 197-бет. 
55
А.Нурмонов.Ўша асар, 203-204 бетлар. 

---

121 
синтаксис ҳамда сўз бирикмаси, гап, гапларнинг тузилиши ва мақсадга кўра 
турлари, содда гап, гап бўлаклари, қўшма гап, уларнинг турлари ва бошқалар 
ҳақида мукаммал маълумот берилади. «Китобнинг вазифаси, 

дейди 
муаллиф, ўзбек адабий тили синтаксисининг ҳозирги ҳолатини ҳамда шу 
ҳодисаларнинг ўсиш жараёнини кўрсатишдир».
56
Ҳақиқатан, ишда ўзбек 
адабий тили синтаксисининг ўз давридаги ҳолати, «қиёфаси» илк бор илмий-
назарий, амалий асосда чуқур ёритиб берилади.