Ўзбекистон республикаси олий

МАЪРУЗАНИНГ ТЕХНОЛОГИК КАРТАСИ

Босқичлар, вақти – 90 дақ.	Фаолият
	Ўқитувчи	Талабалар
1 босқич Кириш (5 дақ.)	1.Мавзу номи, мақсади, маъруза натижалари ва режасини эълон қилади.	1. Эшитадилар
2 босқич Билимни жамлаштириш (15 дақиқа)	2.1.Талабалар билимини жамлаш максадида саволлар беради: 1.Реабилитация деганда нимани тушунасиз? 2.Қандай физик омилларини биласиз? 3.ДЖТнинг даволашда тутган ўрни қандай? Блиц сўров ўтказади. 2.2.Маъруза мақсади билан таниш-тиради.	2.1.Саволларга жавоб берадилар. 2.2.Маъруза мақ-садини ўрганади.
3 босқич Маълумот бериш (60 дақиқа)	3.1. Маъруза материалларини режадаги саволлар асосида кетма-кетлик билан тушунтиради ва аниқ саволлар беради: Режадаги 1 савол: Реабилитация турлари ва вазифалари ҳақида тушинча беринг. Режадаги 2 савол: Физик омилларнинг таъсири, қўлланилиши, кўрсатма ва қарши кўрсатмалари. Режадаги 3 савол: ДЖТнинг қўллани-лишини ўрганишдан мақсад нима эканлигини айтинг. Режадаги 4 савол: Шифокорнинг деон-тологик фазилатлари нимадан иборат. Мавзунинг асосий қисмларига эътиборни қаратади ва ёзишни тавсия қилади.	3.1.Берилган маъ-лумотларни мухо-кама қилади, аниқ-лик киритади, са-вол беради. Асосий маълумот-ни ёзади
4 босқич Якуний (10 дақиқа)	4.1.Савол беради: 1.Касалликларни даволаш, олдини олиш ва организмнинг тикланишида реабилитация тадбирлари қандай аҳамият касб этади? 4.2.Мустақил иш учун вазифалар беради: импульсли токнинг афзаллиги	4.1.Саволларга жавоб беради 4.2. Эшитади, ёзиб олади

Инсон узоқ даврлардан бери турли касалликлар ва салбий ҳолатлар билан курашишда табиат кучлари ва турли омилларидан фойдаланиб келган.
Ҳозирга вақтда беморларни қисқа муддатда тез ва сифатли даволашга, шу билан бирга касалликнинг ривожланишига йўл қўймаслик учун даволаш комплексига катта эътибор қаратилмоқда, яъни даволаш комплексида фақат дори-дармонларни қўллашга таяниб қолмасдан, балки дорисиз даволаш усулларини қўллашга катта эътибор берилмоқда. Бу амалга оширишда физиотерапевтик муолажаларнинг ва даволовчи жисмоний тарбиянинг роли каттадир. Бунга эришиш учун организмга таъсир этадиган физик омиллар ва жисмоний машқлар характерини, таъсир механизмини, физиологик таъсирини, физиотерапевтик муолажаларнинг қўллаш усулларини ва дозировкаларини, даволовчи жисмоний тарбиянинг восита ва шаклларини, ҳаракат тартиботларини билиш шарт. Касалликни даволашдан кўра, унинг олдини олиш афзаллигини эсда тутган ҳолда касалликларни олдини олиш ва соғлом турмуш тарзини тарғибот этишга имкон даражасида кенг ёндошиш зарурдир.
Реабилитология – бу касалликлар, жароҳатлар ёки жисмоний, кимёвий ва маиший омиллар таъсирида ўзгарган саломатлик ва функционал ҳолатларни, ҳамда меҳнатга қобилиятини тиклашдир.
Реабилитация мақсади – бемор ва ногиронларни маиший ва меҳнат фаолиятига, жамиятга эрта ва эффективли қайтариш; инсоннинг шахсий хусусиятларини тиклаш.
Реабилитология лотинча сўз бўлиб, қуйидаги маънони беради : “habitis” – қобилият, “rehabitis” – қобилиятни тиклаш.
Реабилитацияни қуйидаги турларга ёки йўналишларга бўлиш мумкин :

• 
  Тиббий
  
• 
  Жисмоний
  
• 
  Руҳий
  
• 
  Касбий
  
• 
  Ижтимоий-иқтисодий
  

Реабилитациянинг асосий йўналиши бўлиб тиббий ва жисмоний турлари ҳисобланади. Бунда асосий эътибор ҳар хил воситаларни комплекс ҳолда қўллаб беморнинг саломатлигини тиклашга қаратилади, яъни бу организмнинг бузилган физиологик фнукцияларини максимал тиклаш, агар бунинг имконияти бўлмаса компенсатор имкониятларни ва ўрнини-функциясини мослаштиришни ривожлантиришдир.
Руҳий реабилитацияда асосий эътибор бемор руҳий ҳолатининг коррекциясига, шунингдек унинг даволанишга, шифокор тавсияларига, реабилитация тадбирларини бажаришга тўғри ёндошишни шакллантиришга қаратилган. Бу йўналишда беморларга касаллик натижасида ўзгарган ҳаётий фаолиятга руҳий мослашиш учун зарурий шароитни яратиш керак.
Касбий (меҳнат) реабилитацияда меҳнатга тиклаш (жойлаштириш), касбий ўқитиш ва қайта ўқитиш, беморларнинг меҳнатга қобилиятини аниқлаш саволлари хал қилинади ёки кўрилади.
Ижтимоий-иқтисодий реабилитацияда асосий эътибор шикастланган беморга иқтисодий мустақиллик ва ижтимоий мукаммалликни қайтаришга қаратилади. Бу вазифалар фақат тиббий муассасалар томонидангина эмас, балки ижтимоий таъминот органлари томонидан ҳам ҳал этилиши зарур.
Тиббий реабилитациянинг асосий вазифаси организм турли система-ларининг ва таянч-ҳаракат аппаратининг функционал имкониятларини мукаммал тиклаш, ҳамда кундалик ҳаёт ва меҳнат шароитларига компенса-тор мослашишни ривожлантириш бўлиб ҳисобланади.
Хусусий вазифалари:
-беморнинг маиший имкониятларини, яъни юриш, ўзига-ўзи хизмат қилиш ва мураккаб бўлмаган уй ишларини бажариш қобилиятларини тиклаш;
-меҳнат қобилиятини, яъни ҳаракат аппаратининг функционал имкониятларидан фойдаланиш ва ривожлантириш йўли билан ногироннинг йўқотган касбий кўникмаларини тиклаш;
-меҳнат қобилиятини вақтинча ёки узоқ вақтга йўқотишга олиб келувчи патологик жараёнларнинг ривожланишини олдини олиш, яъни иккиламчи профилактика тадбирларини амалга ошириш.
Реабилитация мақсади – организмнинг йўқотган имкониятларини имкон даражасида тўлиқ тиклаш, бунинг имконияти бўлмаса, қисман тиклаш, бузилган ёки йўқотилган функцияни компенсациялаш вазифаси қўйилади ва қандай бўлмасин касалликнинг авж олиши секинлаштирилади. Буни амалга ошириш учун даволовчи-тикловчи воситалардан фойдаланилади. Улар орасида кўпроқ реабилитацион самара берувчилар бўлиб қуйидагилар ҳисобланади : жисмоний машқлар, табиат омиллари, турли массажлар, тренажерларда шуғулланиш, ортопедик мосламалар, меҳнат билан даволаш, психотерапия ва аутотренинг.
Тиббий реабилитацияда жисмоний таъсир усуллари муҳим ўрин эгаллайди ва реабилитация қанча давом этса жисмоний таъсирнинг аҳамияти шунча ошиб боради.
Жисмоний реабилитация – бу тиббий, ижтимоий ва касбий реабилитациянинг асосий қисми бўлиб ҳисобланади. Жисмоний имконият ва ақлий қобилиятини тиклаш ёки компенсациялаш, организмнинг функционал ҳолатини ошириш ва яхшилаш, жисмоний тарбия воситалари ва усуллари, спорт элементлари, спорт бўйича тайёргарлиги, массаж, физиотерапия ва табиат омиллари ёрдамида одам организмининг жисмоний қобилиятини, руҳий эмоционал мустахкамлигини ва мослашувчи заҳираларини яхшилаш бўйича тадбирлар тизимидир. Жисмоний реабилитациянинг асосий воситаси бўлиб жисмоний машқлар ва спорт элементлари ҳисобланади, уларнинг қўлланилиши педагогик таълим жараёнидир.
Жисмоний машқлар қуйидаги ҳолатларда ижобий самара беради : бемор ёки ногиронларнинг имкониятларига адекват ёки мос бўлганда; чиниқтирувчи таъсир кўрсатганда ва мослашув имкониятларини оширганда.
Машғулотлар одам организмида ижобий функционал, хаттоки структуравий ўзгаришларни чақириши мумкин. Машғулотлар натижасида регуляция механизмлари нормаллашади, бу эса динамик ўзгараётган муҳит шароитида бемор организмининг мослашув имкониятларини оширади. Бир томондан ҳаракат кўникмалари такомиллаштирилади ёки янгилари шакллантирилади ва мустахкамланади, иккинчи томондан эса организмнинг жисмоний иш бажариш қобилиятини аниқловчи турли жисмоний хусусиятларни (куч, чидамлилик, тезлик, эгилувчанлик, чаққонлик ва бошқалар) ривожлантиради ва такомиллаштиради.
Кўриниб турибдики, реабилитациянинг бошқа восита ва усуллари жисмоний машқларнинг ўрнини боса олмайди. Фақатгина уларнинг таъсири натижасида патологик жараёнда беморнинг пасайган жисмоний иш бажариш қобилиятини тиклаш ва такомиллаштириш мумкин.
Даволовчи-тикловчи чиниқтириш машғулотлари жараёнида қуйидаги физиологик асосланган педагогик принципларга риоя қилиш керак :
1.Беморга индивидуал ёндошиш. Реабилитация дастури ишлаб чиқиш-да беморнинг ёши, жинси ва касби, унинг ҳаракат тажрибаси, патологик жараённинг характери ва даражаси, беморнинг функционал имкониятлари инобатга олиниши лозим.
2.Беморнинг реабилитация жараёнига онгли равишда тўғри ёндошиши ва фаол қатнашиши зарурий руҳий эмоционал ҳолатини ва шахснинг руҳий ёндошишини таъминлайди, бу эса қўлланилаётган реабилитация тадбирлари-нинг эффективлигини оширади.
3.Аста-секинлик принципи жисмоний юкламаларнинг ҳар хил кўрсат-кичларини оширишда : ҳажми, интенсивлиги, машқлар сони, қайтарилиш сони, бир машғулот давомида ёки бутун реабилитация жараёнида машқлар-нинг мураккаблиги алоҳида аҳамият касб этади.
4.Тартиблилик бутун реабилитация жараёнининг асосидир, у бир неча ой ва йил давом этиши мумкин. Фақатгина реабилитациянинг ҳар хил воси-таларини тизимли қўлланилиши ҳар бир беморга етарли, оптимал таъсирини таъминлаш мумкин, бу эса бемор организмининг функционал ҳолатини оширишга имкон беради.
5.Даврийлик - оптимал танаффусга риоя қилиш билан ишлаш ва дам олишни кетма-кетлигини тўғри қўллаш (дам олиш ёки икки машқ оралиғида, ёки икки машғулот оралиғида).
6.Таъсирнинг галма-галлиги, яъни турли мушаклар учун машқлар ва дастлабки ҳолатларни кетма-кет алмаштириш.
7.Жисмоний машқларни танлашда ва қўллашда янгилик ва ҳар хиллик принципини, яъни жисмоний машқларнинг 10-15 % янгиланиб турилиши, қолган 85-90 % жисмоний машқлар даволашда эришилган ютуқларни мустаҳкамлаш учун қайтарилиши лозим.
8.Таъсирнинг меъёрлиги - қўлланилаётган жисмоний юклама меъёрли узоқ муддатга ёки юклама бўлиниб-бўлиниб берилиб, бемор ҳолатига юкламанинг мослигини таъминлайди.
Организм системаларининг функционал ҳолатини ошириш учун жисмоний юкламаларни кетма-кет тартибли ва бевосита ҳамма параметрлари бўйича катталаштириб бориш керак.
Реабилитация жараёнида қуйидаги таъсирлар амалга оширилади :
-умумий машғулотда – организмни умумий соғломлаштириш, касаллик жараёнларида орган ва системаларнинг бузилган функциясини яхшилаш, ҳаракат (мотор) кўникмалари ва ирода хусусиятларини ривожлантириш ва мустахкамлашни ўз олдига мақсад қилиб қўяди;
-махсус машғулотда – касаллик ёки жароҳат билан боғлиқ бузилган функцияларни ривожлантириш, беморлар учун маиший ва меҳнат фаолиятида зарур бўлган маълум аниқ ҳаракатларни тиклаш мақсад қилиб қўйилади.
Тиббий ва жисмоний реабилитациянинг асосий принциплари бўлиб ҳисобланади :
-реабилитация тадбирларини (РТ) эрта бошлаш;
РТларини эрта қўллаш тўқималарда дегенератив ўзгаришларни олдини олиш имкониятини беради. Даволаш жараёнига РТларининг эрта киритилиши касалликнинг яхши кечишини таъминлайди ва яхши натижага олиб келади, бу ногиронликнинг олдини олиш имконини беради (иккиламчи профилактика). РТлари беморнирнинг оғир ҳолатида, тананинг юқори ҳароратида, кучли интоксикация (захарланиш)да, беморда кузатиладиган юрак-қон томир ва ўпка етишмовчилигида, мослашув ва компенсатор механизмларнинг кескин пасайган ҳолатларида қўлланилмайди.
-зарурий РТларидан комплекс фойдаланиш;
Тиббий реабилитация кўпгина мутахассисларнинг ҳамкорликда фаолият кўрсатишини талаб қилади : терапевтлар, жарроҳлар, травматолог-лар, физиотерапевтлар, ШЖТ ва жисмоний реабилитация шифокорлари ва методистлари, массажистлар, психологлар, психиатрлар ва бошқалар;
Беморларга РТларини қўллашга олиб келган сабабларидан келиб чиққан ҳолда мутахассислар таркиби ва қўлланиладиган восита ва усуллар ҳар хил бўлади.
-реабилитация дастурини индивидуаллаштириш;
Бемор ёки ногиронларнинг ҳолатига, уларнинг функционал имкониятларидан, ҳаракат тажрибасидан, ёшидан, жинсидан келиб чиққан ҳолда қўлланиладиган РТларига реакцияларини ҳисобга олиш билан беморларга индивидуал ёндошиши талаб қилинади.
-реабилитациянинг даврийлиги;
Тиббий реабилитацияда 3 ёки 4 давр фарқланади.
3 даврли реабилитацияда :
-махсуслаштирилган шифохона;
-махсуслаштирилган реабилитация маркази ёки санаторий;
-поликлиниканинг реабилитация бўлими.
Травматологияда қўлланиладиган 4 даврли реабилитацияда :
-тез ёрдамнинг махсуслаштирилган бригадаси;
-махсуслаштирилган травматология шифохонаси;
-махсуслаштирилган реабилитация маркази;
-поликлиниканинг реабилитация бўлими.
Реабилитация жараёни яна қуйидагича даврланиши мумкин :
1-давр – тикланиш терапияси. Бу дварнинг вазифаси : фаол даволаниш ва РТни ўтказишга беморни руҳий ва функционал тайёрлаш; функция дефектининг ва ногиронликнинг ривожланишини олдини олиш.
2-давр – реадаптация. Вазифаси – ташқи муҳит шароитига беморнинг мослашиши, бу РТ ҳажмининг ортиши билан ҳарактерланади.
3-давр – реабилитация. Вазифаси – ўзгаларга мухтожлигини рад этиш билан маиший ҳаётга мослашиш, касаллангунча бўлган ижтимоий ва меҳнат статусини (қобилиятини) тиклаш.
-реабилитациянинг ҳамма даврида бевоситалиги (узлуксизлиги ва кетма-кетлиги);
Бир давр ичида, шунингдек бир даврдан бошқа даврга ўтишда муҳим аҳамият касб этади. Организмнинг ҳар хил системаларининг функционал ҳолати яхшиланади, чиниқиш ортади, лекин РТ ларининг қўлланилишида узоқ ва яқин муддат ичида бажарилмаса беморнинг аҳволи ёмонлашишига олиб келади, бу РТларининг бошқатдан бошлашга олиб келади. Бир даврдан кейингисига, бир тиббий муассасадан бошқасига ўтишда реабилитациянинг асосий принципи бўлиб кетма-кетлик ҳисобланади. Бунда ҳар бир даврдаги реабилитация картасида қўлланилган даволаш ва реабилитация восита ва усулларини, беморнинг функционал ҳолатини кўрсатиш муҳим аҳамиятга эга.
-РТларини ижтимоий йўналтириш;
Реабилитациянинг асосий мақсади бемор ва ногиронларни маиший ва меҳнат фаолиятига, оила ва жамиятга эрта ва эффектив қайтариш, инсоннинг шахсий хусусиятларини тиклаш бўлиб ҳисобланади. Тиббий реабилитация-нинг якуний оптимал натижаси бўлиб соғлиқни тиклаш ва ўрганган касбий меҳнатига қайтариш ҳисобланади. Шундай ҳоллар бўладики, РТларининг тўғри ўтказилишига қарамасдан соғлиқни тиклаш ва меҳнат қобилиятини қайтариш имкони бўлмайди. Бундай ҳолатларда ҳаёт фаолиятида ўзига-ўзи хизмат қилишни таъминловчи усулларни қўллаш билан чегараланади. Бунда касбни ўзгартириш, меҳнат қобилияти чегараланган шахсларни ишга жойлаштириш, руҳий ҳолатини тиклаш катта аҳамиятга эга.
Ижтимоий-меҳнат реабилитация билан ижтимоий таъминот органлари шуғулланадилар. Бунда врач-меҳнат эксперт комиссияси (ВТЭК) катта аҳамият касб этади. Улар меҳнатга қобилиятни йўқотиш даражасини аниқлайдилар, касбий йўналишни таъминлайдилар, улар назоратида ногиронлар янги касбга қайта ўқийдилар. Меҳнат реабилитацияси шахснинг меҳнат қобилиятини оширишга ва унинг руҳий ва жисмоний имконият-ларини оптимал даражада сақлашга қаратилиши зарур. Бу муаммо РТлари курсини маълум вақтларда қайта ўтказиш билан хал этилади ва у соғлиқ кўрсаткичларини ва ногиронларнинг функционал ҳолатини яхшилашга йўналтирилади.
-реабилитациянинг самарадорлигини ва юкламаларнинг мослигини назорат қилувчи усулларини қўллаш;
Касаллик натижасида бузилган функцияларнинг тикланиш характери ва хусусиятини ҳисобга олгандагина реабилитация жараёни муваффақиятли бўлади. Тикловчи даволашни тавсия этиш учун беморнинг ҳолатини бир қатор кўрсаткичларини тўғри баҳолаш зарурдир. Бу мақсадда реабилитация жараёнида беморнинг ҳолатини назорат усуллари ва махсус диагностика қўлланилади. Улар қуйидаги турларга бўлинади:
1.Тиббий диагностика
Тиббий диагностика саволлари шифокор томонидан хал этилади ва қуйидагилардан иборат, яъни сўров, анализ, кўрикдан ўтказиш, пальпация, перкуссия, аускультация, шунингдек клиник усуллар, лаборатория анализлари натижалари.
2.Функционал диагностика
Организм система ва органларининг функционал ҳолатини текшириш инструментал усуллар ёрдами билан (ЭКГ, фонокардиография, спирография, электромиография ва х.з.), турли функционал синамалар билан амалга оширилади.
3.Мотодиагностика
Реабилитацияда муҳим аҳамият касб этади, яъни беморнинг ҳаракат имкониятлари аниқланади, маиший ва меҳнат фаолиятига қобилиятини аниқлаш учун турли синамалар, мушакли тестлашдан фойдаланилади.
4.Психодиагностика
Беморнинг клиник ўрганилиши психолог томонидан ўтказиладиган экспериментал-руҳий текширишлар билан мустаҳкамланади. Психолог руҳий функциянинг ўзгариш даражасини ва тузилишини, хотиранинг, эътиборнинг, фикрлашнинг ўзгаришини аниқлайди.
Жисмоний реабилитация воситалари қуйидагиларга бўлинади :
1.Фаол восита – ШЖТнинг ҳамма шакллари тааллуқлидир : турли жисмоний машқлар, спорт элементлари ва спорт тайёргарлиги, юриш, югуриш ва бошқа циклик машқлар ва спорт турлари, тренажерларда ишлаш, хореотерапия, меҳнат билан даволаш ва ҳ.з.
2.Пассив восита – массаж, мануал терапия, физиотерапия, табиатнинг табиий ва сунъий омиллари.
3.Руҳий бошқарув воситаси – аутоген шуғулланиш, мушак релаксацияси ва х.з.
Реабилитация дастурини тузишда ҳамма ўзгаришлар (морфологик, фи-зиологик, руҳий) инобатга олинади ва қуйидаги қоидаларга амал қилинади :
-шифокор, реабилитолог ва беморнинг ҳамкорлиги;
-беморнинг реабилитацион имкониятини аниқлаш, айниқса ҳаракат имкониятларини;
-таъсирнинг ҳар тарафлиги, яъни ҳар бир бемор учун реабилитациянинг ҳамма томонларини ҳисобга олиш;
-даволовчи-тикловчи тадбирлар комплекси;
-ўтказиладиган таъсирнинг поғанасимонлиги (беморнинг функционал ҳолатини ҳисобга олиш билан тикловчи тадбирларни босқичма-босқич тавсия этиш).
Беморларнинг реабилитацион имкониятларини аниқлаш қуйидаги бир қатор вазифаларни хал этишни талаб қилади :
1.Ҳаракатнинг бузилиши характерини ва ҳаракат функциясининг чегараланиш даражасини ҳал этиш.
2.Бемор таянч-ҳаракат аппаратининг жароҳатланган қисмининг ёки жароҳатланган орган ёки системанинг бузилган функциясининг тўлиқ ёки қисман морфологик ва функционал тикланиш имкониятларини аниқлаш.
3.Касалликда бемор организмининг адаптацион-мослашув ва компенсатор имкониятларининг ривожланишининг кейинги натижалари маълумоти.
4.Реабилитация жараёнида турли жисмоний юкламаларнинг характери, ҳажми ва интенсивлиги бўйича кўтара олишини аниқлашни ҳисобга олиш билан алоҳида орган ва системаларнинг функционал қобилиятини ва бутун организмнинг жисмоний иш бажариш қобилиятини баҳолаш.
Реабилитацион имкониятни баҳолаш натижаларини динамикада кузатиш зарур, бу реабилитацион дастурнинг вак маълум машғулотларнинг эффективлигини аниқлашга имкон беради.
Тўрт баллик шкала бўйича тикланиш даражасини баҳолаш мумкин : тўлиқ тикланиш; қисман тикланиш; дастлабки ҳолатига нисбатан ўзгаришсиз; ёмонлашиш.
Меҳнат саволлари бўйича Халқаро бўлим қуйидаги шкалани таклиф қилади :
1.У ёки бу даражада функционал қобилиятнинг тикланиши.
1.1.Тўлиқ тикланиш.
1.2.Қисман тикланиш.
1.3.Функциянинг чегараланишли тикланишида компенсация ва тикланишнинг йўқлиги.
1.4.Тикланиш йўқлигида уни алмаштириш (ортопедик ёки жарроҳлик).
2.Кундалик ва касбий ҳаётга мослашишни тиклаш.
2.1.Меҳнат ва маиший фаолиятга тайёргарликни тарбиялаш.
2.2.Меҳнат билан даволаш.
3.Меҳнат жараёнига жалб этиш – меҳнат фаолиятига лаёқатлигини аниқлаш, қайта тайёрлаш.
4.Реабилитация ўтувчиларга диспансер хизматини ўтказиш.
Реабилитация тадбирларининг яқин ва узоқ натижаларини ўрганиб бориш реабилитация жараёнини режали ва самарадорли олиб боришга имкон беради, ҳар бир босқичга асосий вазифаларни аниқлаб беради, ижобий натижага эришиш учун мос ва эффектли влситалар комплексини танлаб олишга имкон беради.
Бугунги кунда физик омиллар ва жисмоний машқлар ёрдамида тезроқ тузалиб кетмайдиган касалликлар йўқ деса бўлади. Саломатликни мустаҳкамлашга ва турли хил касалликларни олдини олишда улардан кенг фойдаланилади. Уй шароитида физиотерапевтик ва даволовчи жисмоний тарбия воситаларини қўллаш ҳам мумкин ва бу яхши самара беради. Бутун дунё мамлакатларида бу йўналиш яна ривожланиб бормоқда.

Физиотерапевтик усулларнинг афзалликлари ва эътиборга

лойиқ тарафлари
1.Физикавий усул даволаш воситаси сифатида барча учун қулай, ҳатто уй шароитида ҳам қўлланилиши мумкин.
2.Физиотерапевтик усуллар анча арзон. Самарадорлик жиҳатидан бошқа даволаш воситаларидан юқори туради.
3.Физиотерапевтик усулларни қариялар ва болаларда қўллаш мумкин, чунки уларни қўллашда оғриқ сезилмайди, аксинча ёқимли таъсир кўрсатади.
4.Дори-дармонлар ва бошқа даволаш воситаларидан фарқи, физиотерапевтик усуллардан фақатгина даволаш воситаси сифатида эмас, балки турли касалликларнинг олдини олиш, организмни соғломлаштириш ва чиниқтириш учун ҳам фойдаланилади.
5.Организмнинг барча системаларига физик омиллар фаол таъсир кўрсатади. Шунинг учун физиотерапевтик аппаратлардан бир неча хили бўлса ҳам, уларнинг ишлатилиш услубини яхши билган ҳолда турли хил касалликларни самарали даволаш мумкин.
6.Физик омиллар – бу физиологик даволаш воситалари бўлиб, организмга юмшоқ таъсир берувчи, оғриқ бермайдиган, аста-секин компенсатор-мослашув реакциясини чақирувчи воситасидир. Буни қуйидагича тушунтириш мумкин : физик омиллар – инсон организми учун керакли ва унга хос бўлган ташқи таъсир қўзғатувчиларидир, инсон улар билан бирга туғилади, яшайди ва ривожланади.
7.Физик омилларни шифобахш таъсири маълум муддатгача сақланиб қолади, кўпинча узоқ муддатга (2 ойгача).
8.Физик омилларнинг энг муҳим фазилати – иккиламчи салбий таъсирларни чақирмайди. Доривор препаратларга организм тез ўрганиб қолиши ва улар албатта иккиламчи салбий таъсирларга эга эканлигини назарда тутиш лозим, шуни ҳам ҳисобга олиш керакки, физиотерапевтик усул доривор препаратлар келтириб чиқарган ҳар хил асоратларни даволашда ҳам қўлланилади.
9.Яна бир афзаллик тарафи – физик омиллар организмнинг турли дори-дармонларга бўлган сезгирлигини оширади, бу эса дори дозасини бир неча барабар камайтириб, оз миқдорда кўпроқ терапевтик самара беришга олиб келади.
10.Физиотерапевтик усуллар билан даволаш инсон психикасининг эмоционал доирасига ҳам ижобий таъсир кўрсатади, бу эса касалликни тезроқ енгишга ёрдам беради. Оғриқ синдромини тезда йўқотиш, уйқуни тиклаш, меҳнат қилиш қобилиятини қайта тиклаш ва ошириш, шунга ўхшаш амаллар организм учун жуда фойдали ва кераклидир.
Физиотерапия воситалари
Тиббиёт амалиётида табиий (табиат қўйнида дам олиш масканларида) ва сунъий (шакллантирилган) физик омиллардан кенг фойдаланиладиган физиотерапиянинг маълум бир бўлими курортология деб аталиб, табиий иккинчи бўлими физиотерапия деб аталади. Физиотерапия турли гуруҳларга ажратиб квалификациялаш мумкин. Бизнинг қарашимиз бўйича қуйидаги квалификация тушунишга осон бўлса керак.
1-гуруҳ – паст кучланишли доимий ва импульсли электр токи (гальванизация, электрофорез, электр уйқу, диадинамотерапия, амплипульстерапия, электростимуляция, электродиагностика).
2-гуруҳ – юқори кучланишли электр токи (диатермия, ультратоктерапия, маълум бир жойга дарсонвализация).
3-гуруҳ – турли тавсифдаги электр, магнит ва электромагнит майдонлари (франклинизация, магнитотерапия, индуктотермия, УВЧ- ва СВЧ-терапия).
4-гуруҳ – оптик-ёруғлик диапазонидаги электр магнит тебранишлар (инфрақизил, кўринувчи, ультрабинафша ва лазер нурлари).
5-гуруҳ – механик тебраниш билан таъсир кўрсатиш (массаж, ультратовуштерапия, ультрафонофорез, вибротерапия).
6-гуруҳ – махсус ёки ўзгартирилган ҳаво муҳитида даволаш (аэрозольтерапия –пурлатгич ёрдамида доривор моддалар билан даволаш, баротерапия – босим ёрдамида даволаш, аэротерапия – тоза ҳаво ёрдамида даволаш, климатотерапия – ташқи муҳитни ўзгартириш,яъни дам олиш масканларида даволаниш).
7-гуруҳ – сув ёрдамида даволаш, ичимлик чучук ва табиий маъдан минерал сувларидан соғломлаштириш ва даволашда фойдаланилади.
8-гуруҳ – тезлик услублар билан даволаш иссиқлик ёрдамида ва совуқлик ёрдамида (криотерапия, гипотермия) даволашга асосланган (шифобахш лой, парафин, озокерит, нафталан, қум, муз ва башқалар).
Физик омиллар организмда бир неча хил физиологик реакциялар чақириб, уларнинг бир қисми бир гуруҳ омиллар учун умумий ҳисобланади, бу эса уларни даволаш таъсирига кўра классификация қилишни қийинлаштиради. Шу сабабга кўра физик омиллар организмга физик таъсир кўрсатиш характерига ва энергия турига қараб бўлинади. Ишлатилиш услубига қараб даволаш қуйидагиларга бўлинади :
1.Паст кучланишли ўзгармас ток.
2.Импульсли токлар (электруйқу, қисқа импульсли электроанальгезия, диадинамотерапия, интерференцтерапия, амплипульстерапия, электрости-муллаш, флюктуоризация).
3.Юқори частотали ток (дарсонвализация, надтонал ток билан даволаш)
4.Электр майдонли : франклинизация ва ультра юқори частотали ток билан даволаш.
5.Магнит майдонли : магнитотерапия ва индуктотерапия.
6.Ўта юқори частотали электромагнит майдони сантиметр тўлқинли ва дециметр тўлқинли электр токи билан даволаш.
7.Оптик диапазонда электромагнит тебранишлар : инфрақизил, кўринувчи, ультрабинафша ва лазер нурлари билан даволаш.
8.Механик тебранишлар : вибрация ва ультратовуш билан даволаш.
9.Чучук ичимлик суви, турли доривор моддалар, микроэлементлар қўшилган сув, маъдан сувлари ва радиоактив сувлар билан даволаш.
10.Иссиқлик таъсири билан даволаш омиллари шифобахш лой торф, парафин, озокерит.
11.Ўзгарувчан ҳаво босими ва электр пурлатгич ёрдамида даволаш.

Физик омилларининг инсон организмига

таъсир механизми
Физик омиллар турли хил кўринишда бўлгани билан уларнинг организмга таъсир механизми натижасида кўплаб умумий ҳолатлар юзага келади.Бунинг сабаби, организм ички муҳитини бир хилда ушлаб туришга қаратилган реакциялар шаклланишининг умумий бир хил қонунга асосланганлигидир. Организм ички муҳитини бир хиллиги, доимийлиги унинг барча системаларини нормал-меъёрда ишлаши учун зарур.
Организм ички муҳитининг доимийлигини сақлаб турувчи реакциялар мазмуни қуйидагилардан иборат : физик омиллар ташқи муҳитда ўзгариш чақиргани каби, организм ички муҳитида ҳам ўзгариш чақиради. Ташқи ва ички муҳит ўзгаришларига ҳар бир тирик организм умумий (системали) мослашув реакцияси билан жавоб беради.Бу реакциялар гуморал бошқарувнинг кўп бўлимлар ва нерв системасининг барча бўлимлари иштирокида бошқариладиган рефлектор механизм натижасида ривожланиб боради. Шуниси муҳимки, бу реакциялар организмда мувозанатни сақлаш ёки тиклашга, компенсатор ҳолатни ривожлантиришига, касаллик натижасида ҳосил бўлган асоратларни йўқотишга, организмни чиниқтиришига қаратилган.
Физик омиллар организмга турли йўллар, тери орқали, тана бўшлиғи, шиллиқ пардалар орқали касалланган жойнинг ўзига ҳамда ички органларга таъсир кўрсатади.
Бунда таъсир этувчи омил энергияси сўрилади, тўқималарда бирламчи физикавий ва кимёвий ўзгаришлар содир бўлади. Физик омиллар қўлланилганда ҳосил бўлган энергия тўқималарда яхши сўрилгандагина даволаш таъсири юқори бўлади. Организмга сўрилмай қолган энергия эса ҳеч қандай таъсир кўрсата олмайди.
Физик омиллар қўлланилганда қуйидаги бирламчи самарадорлик белгилари намаён бўлади : иссиқлик ҳосил бўлади, тўқималарда ионлар алмашинуви ва ҳолати ўзгаради, биологик фаол моддалар ва бўш радикаллар пайдо бўлади. Ҳаётий муҳим жараёнларнинг энг муҳим иштирокчиси бўлган сувнинг физикавий ва кимёвий хусусиятлари ўзгаради ва бошқа жараёнлар содир бўлади. Бу жараёнлар охирида тўқималардаги қўзғалишлар маҳаллий иммуно-биологик жараёнларда регионал қон айланиши ва микроциркуляцияда моддалар алмашинуви билан давом этади. Бу эса даволаш жараёнини тезлаштиради, оғриқлар камаяди, шишларнинг сўрилиши осонлашади. Бактериялар активлиги йўқолади, яллиғланиш жараёнлари тезда тузала бошлайди.
Бу бирламчи ўзгаришлар тўқима ва органларда рецепторларни қўзғатади. Бу рецепторлар бош мияга импульс юбориб, ҳаётий жараёнларни бошқарувчи нерв марказларининг функционал ҳолатини ўзгаришига сабаб бўлади. Марказий нерв тузилмаларига келган импульсларга жавобан эфферент пастга йўналувчи импульслар ҳосил бўлиб, улар ички органлардаги патологик ўчоқларга етиб боради, организмнинг мослашув реакциясини тезлаштиради.
Мослашув реакциясининг шаклланишида марказий нерв системаси билан бирга ички секреция безлари системаси, яъни эндокрин система ҳам иштирок этади.
Касаллик даврида бу ўзгаришлар физиологик жараёнларни қайта тиклашга, умумий иммун ҳимоя реакциясини оширишга йўналтирилган бўлади. Шунинг учун кўплаб авторлар ҳаққоний равишда физикавий омиллар классификациясининг фақат энергия тури ҳамда генерация бўлмай, балки фармакотерапевтик таъсирига кўра гуруҳларга бўлади.
I.Яллиғланишга қарши таъсир :