Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

 
ТУПРОҚ УНУМДОРЛИГИ ВА БЕДА ЭКИНИ 
 
Р.Ш.Тиллаев, И.И.Маматқулов
Тошкент давлат аграр университети
 
Экиннинг ватани Осиѐ ҳисобланади. Ёввойи беда Марказий Осиѐ тоғларида ҳам учрайди. Беда кўп 
йиллик ўсимлик бўлиб, дуккаклилар оиласига (medikago sativa) киради. 
Беда хашагида 15,1% оқсил бўлиб, тўйимлилиги жиҳатидан унинг бир килограмми 0,5-0,6 озуқа 
бирлигига тенг. Бундан ташқари, бедада каротин ва ҳазм бўладиган оқсил кўп. Бедани бошқа экинлар 
билан бирга силос қилинса самарадарлиги юқори бўлиб, беданинг бу кўрсатилаѐтган қимматли хусусияти 
уни ғўза, маккажўхори, сабзавот ва бошқа экинлар учун белгиланган алмашлаб экиш тизимида қўллашга 

---

93 
мос эканлигини кўрсатади. Беданинг қуруқ пичани ва кўкатида бошқа ем-хашак ўтларига қараганда 
кальций ва фосфор моддаси кўп бўлиб, беда А1, В
1
, РР, Д витаминларига бой. Ўзбекистон шароитида бир 
гектардан 35 тоннагача хашак ҳосили олиниши мумкин. 
Беда барча чорва моллари учун, айниқса ѐш моллар ва паррандалар учун энг яхши озуқа 
ҳисобланади. Уни ҳазм бўлиш даражаси 78%, дуккакли дон экинларида 68-78%ни ташкил этади. Беда 
ўсимлиги тупроқ унумдорлигини оширишда қимматли экин бўлиб, дуккакли ўсимликлар каби тупроқдаги 
азот миқдорини кўпайтиради. 
Беда ўсимлиги яхши парваришлаганда, икки-уч йил ичида ҳар гектардаги ярим метрли тупроқ 
қатламида 500-600 кг азот ҳосил қилади. Бу ўсимлик кучли илдиз тизими пайдо қилиб, ўзидан кейин ерни 
чиринди моддаларига жуда бойитади. Натижада тупроқнинг физик, кимѐвий, микробиологик хоссалари 
яхшиланади. Бедапоядан бўшаган ер тупроғи юмшоқ, донадор бўлиб, ўзидан намлик, ҳарорат ва ҳавони 
яхши ўтказадиган бўлади. 
Яна бир қимматли томони, беда шўрланган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилайди. Бу экин 
ўзининг қалин кўкатлари билан ер бетини деярли йил бўйи соялаб туради. Натижада тупроқдан сувнинг 
буғланиши, демак остки қатламлардан шўрнинг юқорига кўтарилиши деярли бўлмайди. У кўп кўкат 
ҳосил қилиши учун кўп сув сарфлайди. Бунинг учун тупроқнинг остки қатламларидаги сизот сувларидан 
яхши фойдаланади, натижада сизот сувининг жойлашиш сатҳи пасаяди. Беда суғорилганда тупроқдаги 
тузлар эриб остки қатламларга тушади. 
Мирзачўлдаги мелиоратив тажриба станциясининг маьлумотига қараганда, ер шўри бир марта 
ювилганда тупроқнинг устки қатламларидаги туз миқдори 0,56% бўлиб, икки йил беда ўстирилгандан 
кейин туз миқдори 0,07 га тушган. Бундай натижалар Бухоро, Хоразм, Фарғона ва бошқа тажриба 
станцияларида ҳам олинган. 
Оз шўрланган ѐки ўртача шўрланган тупроқларда беда ўстирилганда ундаги туз миқдори кескин 
камайиб, натижада бундай ерларга 3-4 йилгача шўр ювмасдан ғўза экиш мумкин. 
Шунингдек, беда ғўза касалликлари, бегона ўтлар ҳамда ҳар хил ҳашаротлар сонини камайтиради. 
Маълумотларга кўра, ғўзанинг вилт касаллиги беда таьсирида 30-40 фоизга камаяди [1]. Бедадан бўшаган 
ерга ғўза экилганда ҳосил, эскидан ғўза экиб келинган ердаги ҳосилга қараганда 20-40% ошади. Шунинг 
учун бу экин пахта-маккажўхори-беда алмашлаб экиш тизимида қўлланилган. Беда дунѐдаги кўплаб 
мамлакатларда ўстирилиб, энг кўп Марказий Осиѐ, Кавказорти республикаларида ва жанубий 
Қозоғистонда экилади [3]. 
Беданинг илдизи жуда кучли ўсиб, тупроққа 2-10 м чуқурликкача кириб боради, уларда кўп 
миқдорда туганак бактериялар пайдо бўлади. Беданинг ер усти қисми ўтчил бўлиб, бўйи 60-120 см гача 
етади. Бир туп ўсимликда 3-10 тагача, баьзан кенг қаторли қилиб экилган жойларда 100 та ва ундан 
кўпроқ поя ҳосил қилади. 
Беда меваси спирал шаклда, эгилган дуккаги сариқ, қўнғир, қорамтир рангларда бўлади. Ҳар бир 
дуккакда 6-12 та уруғи бўлади. Дуккаги пишганда уруғи кўпинча тўкилади. Уруғи майда, буйраксимон, 
сирти силлиқ, ялтироқ, сарғиш-яшил рангда. Минг донасининг оғирлиги 1,5-3,5 г келади. Беда уруғи +3-
4
0
С бўлганда кўкара бошлайди. Унинг майсаси 5-6 С
0
ли совуққа бардош беради. Шунинг учун ҳам бу 
экин эрта кўкламда барвақт экилади. Майсаси жуда нозик бўлганидан, қатқалоқ остида қолганлари тезда 
қуриб қолади. Беда биринчи йили секин ўсади ва икки марта ўриб олинади. Бу ўсимлик ердан чиққандан 
кейин 50-70 кун ичида гуллайди. Уруғи 120-130 кунда пишади. Иккинчи ва ундан кейинги йиллари тез 
ўсади, 3-4 ҳатто 6-7 марта ўриб олиш мумкин. Кўклам ва кузда ўриб олингандан кейин секинроқ ўсади. 
Икки-уч ѐшли беданинг биринчи ўрими 60-70 кунда гуллайди. Иккинчи ўрими эса 40-50 кунда, учинчи 
ўрими 30-35 кунда, тўртинчи ўрими 35-40 кунда, бешинчи ўрими 45-50 кунда гуллайди. Беда иккинчи ва 
учинчи йили мўл хашак ҳосили беради, бундан кейин тупи сийраклашиб, ўт босади ва ҳосили камайиб 
кетади. 
Беда жуда сувга талабчан экин, унинг транспирацион коэффициенти 600-1200 га тенг. Бунчалик 
сувталаб эканлигидан қатьий назар, қурғоқчиликка бардошли экинлар турига киритилади. Чунки, унинг 
кучли ўсадиган илдиз тизими ер остки қатламларидаги сувдан фойдаланади. Шунинг учун беда лалми 
ерларда ҳам ўстирилади. Бу ерларда у йилига 1-2 марта ўрилиб, гектаридан 15-20 ц хашак ҳосили беради. 
Бу экин қиш совуқларига бардошли ўсимликлар қаторига киради. Чунки, қорсиз йилларда 30
0 
С, серқор 
йилларда 40
0 
Ссовуққа чидайди. 
Маълумки, Ўзбекистон шароитида ғўза 150 йилдан ортиқ даврда асосий, лидер экин бўлиб 
келмоқда. Авваллари ерларнинг 3/1 қисмига ғўза, бир қисмига беда, қолганига озиқ-овқат экинлари 
экилиб келинган. Чор Россияси истилосидан кейин, пахта монокультураси ѐки фақат пахта хом ашѐси 
олишга мўлжалланган, гўѐки тупроқ унумдорлигини оширувчи, алдамчи ―беда:ғўза алмашлаб экиш 
тизимлари‖ яратилди ва жорий этилди. Бунда ғўза салмоғи 70-80%, айрим вилоятларда бунданда юқори 
бўлиб, тупроқ унумдорлиги аянчли аҳволга келтирилди [1]. 

---

94 
Тарихга назар ташласак, пахтачилик комплексидаги энг қимматли ўтмишдош экин бўлган беда бир 
неча бор репрессияга учраганлигининг гувоҳи бўламиз. 
Булар Чор Россияси истилоси, иккинчи 
жаҳон уруши йиллари, 1960 йили деҳқончиликда ўт-далали деҳқончилик тизимини танқид қилиш 
баҳонаси билан бедазорларни ѐппасига ҳайдалиши, айрим туманларда буткул йўқотилиши, 70-80-
йилларда эса беда майдонларини қайта тикланиши. Шунингдек, республикамиз сиѐсий мустақилликка 
эришгандан сўнг, таҳликали озиқ-овқат хавфсизлиги, ғалла мустақиллигини таъминлаш мақсадида, 
фавқулодда ҳолат беда ва ғўза майдонлари жадал равишда кескин қисқартирилиб, ғўза : ғалла интенсив 
навбатлаб экиш дехқончилик системасига ўтилди. Натижада, 1996 йиллардан бошлаб пахтачилик 
комплексида беда салмоғи деярли қолмади [2]. 
Шукрки, бундай фавқулодда ҳолат ортда қолди. Жуда қисқа тарихий даврда, деярли 85-90% ғаллани 
четдан келтирадиган Ўзбекистон, тўлиқ ғалла мустақиллигига эришиб, ғалла экспорт қилувчи давлатлар 
қаторидан ўрин олди. Ана энди давлатимиз раҳбарияти томонидан босқичма-босқич ғўза ва бошоқли дон 
экинлари майдонларини қисқартирилиши, оптимиллаштирилиши давом этмоқда. Жумладан, 2015 йил 29 
декабрдаги Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президентининг 2460-сонли қарори. Бу қарорда 
босқичма-босқич равишда 2020 йилгача 220,5 минг гектар ғўза ва ғалла майдонларини қисқартирилиши, 
бу деҳқончилик тизимидаги тарихий бурилиш даврини бошланиши ҳисобланади. 
Хулоса тариқасида шуни таъкидлаш лозимки, мустақилликнинг илк энг ташвишли, озиқ-овқат 
хавфсизлигига кучли ҳавф солинаѐтган даврда Юртбошимизнинг узоқни кўзлаб юритган сиѐсатлари, 
пахта майдонларини кескин қисқартирилиши, ғўза ва ғалла экин майдонларини деярли тенглаштирилиши, 
интенсив навбатлаб экиш тизимига ўтилиши, мамлакатни ўз дони ва нонига эга қилди ҳамда бу борадаги 
боғлиқлик, қарамликдан буткул озод этилди. 
Демак, ўта таҳликали даврда интенсив ғўза : ғалла навбатлаб экиш системаси ўз вазифаси ва 
функциясини бажарди. Тўғаноқ бўлиб келаѐтган ғўзанинг вилт касалликлари ҳамда тупроқнинг 
агрофизик муаммолари бироз орқага чекинди. Республика иқтисодий кўрсаткичлари ўсиб бориши бўйича 
етакчи давлатлар ўнлигидан муносиб жой эгаллади. 
Эндиги вазифа, мутасадди ташкилотларнинг ҳозирги талаб ва шароитларга жавоб берувчи, тупроқ 
унумдорлигини тикловчи, ҳимояловчи деҳқончиликнинг янги тизимини яратиш ѐки мавжудини 
такомиллаштиришнинг илмий-амалий асосларини ишлаб чиқиш ҳамда ҳукуматимиз ҳукмига ҳавола этиш 
мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Чунки бу ҳаѐт ва давр талаби. Бунинг натижасида тупроқ экологияси, 
унумдорлиги, ўсимликлар ҳимояси ва карантини, асосий ҳамда такрорий экинлар ҳосилдорлиги ва 
сифатини ортиши, шунингдек, чорвачиликнинг озуқа ва бошқа муаммолари ҳамда келажак авлодга 
соғлом ер қолдириш масаласи ижобий ҳал этилиши мумкин. Демак, ерларимизнинг фитосанитари бўлган 
беда экини амалиѐтда ўзининг муносиб ўрнини топишда ѐрдамга муҳтож, унга эътибор берайлик.