Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

ЗАРАФШОН ВОҲАСИ ШАРОИТИДА ПОЛИЗ ҚЎНҒИЗИ (
EPILACHNA CHRYSOMELINA F.)
 
РИВОЖЛАНИШ ФАЗАЛАРИНИНГ ДАВОМИЙЛИГИ
 
Б.Файзуллаев, О.Мирзамуродов
 
Самарқанд қишлоқ хўжалик институти 
 
 
Полиз экинлари зараркунандалар ва касалликларга жуда таъсирчан бўлиб, уларга қарши зарур 
кураш чора-тадбирлари кўрилмаган тақдирда полиз экинлари ҳосилининг катта қисми йўқотилиши ѐки 
ўсимлик бутунлай ҳосил бермаслиги ҳам мумкин. Полиз экинларида бир неча ўнлаб сўрувчи ва 
кемирувчи зараркунандалар озиқланади, улардан энг хавфлиси полиз қўнғизи бўлиб ҳисобланади [3]. Бу 
зараркунанданинг биологик ва экологик хусусиятлари Зарафшон воҳаси шароитида деярли 
ўрганилмаган ҳамда уларга қарши самарали ва экологик зарарсиз кураш чоралари ишлаб чиқилмаган. 
Шу сабабли полиз қўнғизи (
Epilachna chrysomelina F.) 
нинг Зарафшон воҳаси шароитида биологик 
ва экологик хусусиятларини ўрганиш ва экологик зарарсиз кураш чораларини ишлаб чиқиш долзарб 
масала деб ҳисоблаймиз. Бунинг учун эса зараркунанда ривожланиш фазалари давомийлигига муҳит 
омилларининг таъсирини ўрганиш муҳимдир. 
Полиз қўнғизи (
Epilachna chrysomelina F.) 
маҳаллий номи ―Какана‖, қаттиққанотлилар 
(Colioptera)
туркуми, коксиниллидлар (Coccinellidae) оиласи, 
Epilachna
авлодига мансуб ҳашарот. Зарафшон воҳасида 
унинг 37 тури аниқланган [1,2,4,5]. 
Бизнинг тадқиқотларимиз мақсади Зарафшон воҳаси, айнан Самарқанд вилояти шароитида полиз 
қўнғизи тухумлик, личинкалик ва ғумбаклик ривожланиш фазалари давомийлигига муҳит омилларининг 
таъсирини ўрганиш бўлиб ҳисобланади. 
Биз 2010-2014 йилларда Самарқанд вилоятининг Пахтачи туман полизчилик фермер хўжаликларида 
полиз қўнғизининг биологик, экологик хусусиятларини ҳамда улар ривожланиш фазалари давомийлигига 
муҳит омилларининг таъсирини аниқлаш бўйича тажрибалар ўтказдик. 
Полиз қўнғизининг тарқалиш чегаралари ва ареалининг кенгайиши климограмма ва қулай 
шароитлар тўғри бурчаги усулида аниқланди. Полиз қўнғизининг қишлаш жойлари биологик кузатиш 
йўли билан аниқланди. Ҳар бир кузатув жойидан 50 тадан намуналар олинди. Намуналарнинг ҳажми 0,25 
м
2 
бўлиши керак. Кузатув ўтказиш муддатлари – январ, феврал март ва декабр. 
Полиз қўнғизлари пайдо бўлиш муддатларини аниқлаш учун баҳор вақти 1-мартдан бошлаб полиз 
экинлари ва бошқа экинлар экилган майдонларда ҳамда бегона ўтларда кузатиш олиб борилди. Полиз 
қўнғизи пайдо бўлган кундан бошлаб яқин атрофдаги метеорологик станция маълумотларига асосан 
метеорологик ҳолат, айниқса ҳаво ҳарорати белгилаб борилди. Бундан ташқари, лаборатория шароитида 
қишловдаги полиз қўнғизлари ҳаракатланиб, озиқлана бошлаган вақтдаги ҳаво ҳарорати аниқланди. Полиз 
қўнғизларининг тухум қўйиш жойлари бевосита далада ва идишларда кузатилди. 
Полиз қўнғизи турли босқичларининг ривожланиш тезлигига ҳароратнинг таъсири зараркунандани 
термостатларда боқиш йўли билан аниқланди. Ривожланиш бўсаға ҳарорати ва самарали ҳароратлар 
йиғиндиси Блунк усулида аниқланди [3]. 
Полиз қўнғизи ривожланиш босқичларининг давомийлигини 2013 йилда Самарқанд вилояти 
шароитида кузатишларимиз натижаларига кўра қўнғизлар тухумларининг эмбрионал ривожланиш даври 

---

329 
лаборатория шароитида биринчи авлоди учун 4 кун, иккинчи авлоди учун 4-5 кун, учинчи авлоди учун 4 
кун, тўртинчи авлоди учун эса 4-5 кунни, дала тажрибасида эса 4-7 кунни ташкил қилди (Жадвал 1). 
Дала шароитида полиз қўнғизи тухумларининг эмбрионал ривожланиш давомийлигини аниқлаш 
бўйича 2014 йилда ўтказилган тажрибалар натижаларининг кўрсатишича, тухумларнингэмбрионал 
ривожланиш даври май ойида қовун ўсимлиги баргида 6-8 кун давом этади. Тухумлар эмбрионал 
даврининг узайишига сабаб ҳаво ҳароратининг пасайиши ва намлигининг ошиши бўлиб ҳисобланади. Бу 
вақтда ҳавонинг суткалик ўртача ҳарорати 20,6 дан 22,4
о
С, нисбий намлиги эса 45-50% ни ташкил қилди. 
Июл ойида тухумларнинг эмбрионал ривожланиш вақти 4 кунгача қисқарди. Бу вақтда ҳавонинг ўн 
кунлик ўртача ҳарорати 25,5-28,2
о
С, нисбий намлиги эса 35-40% ни ташкил қилди (Жадвал 2). 
Лаборатория шароитида биринчи авлод личинкалари 1-,2- ва 3- ѐшларни 4-5 кун, 2-, 3- ва 4- 
авлодлари 3-4 кун давомида ўтади. Биринчи авлод личинкаларининг сўнгги тўртинчи ѐши 6-7 кун, 2- ва 4- 
авлодлари 4-5 кун давомида ўтади. 
Биринчи авлод личинкаларининг 1-, 2- ва 3- ѐши дала шароитида (май-июн) қовун ўсимлигида 4-6 
кунда ўтса, 4- ѐши эса 7 кунга чўзилади (Жадвал 2). 4-ѐшдаги личинкалар ҳаѐти иккита даврга бўлинади: 
биринчисида личинкалар жадал озиқланади, иккинчисида эса личинкалар орқа томони билан баргга 
ѐпишади, озиқланмайди. Бу давр ғумбаккача давом этади. 
Полиз қўнғизи личинкаларининг ривожланиш давомийлиги асосан ҳаво ҳароратига боғлиқ бўлади. 
Ёз даврида (июн, июл, август) полиз қўнғизининг ривожланиш цикли анча қисқаради. 
Май ойида биринчи авлод личинкалик даври лаборатория ва дала шароитида 15-20 кун, 2-, 3- ва 4 
авлодларида эса июн, июл, август ойларида 12-17 кунни ташкил қилди (Жадвал 1,2). 
Жадвал 1