Ўзбекистон республикаси олий мажлис сенати аграр, сув хўжалиги масалалари ва экология

Зарарли бузоқбош
– 
Polyplla adspepsa
Motsch. Ўзбекистонда мевали ва иҳота дарахтлари 
кўчатзорларида муҳим зараркунандалардан ҳисобланади. Ўрта Осиѐ, Афғонистон ва Эронда учрайди. 
Қўнғизи йирик 26 – 30 мм, чўзиқ овал кўринишда, уч тишли хрушдан елка кифтида киприклари ва 
пешанасида туклари йўқлиги билан фарқланади. Қўнғизлар июнда пайдо бўлади, урғочилари кун ботган 
пайтдан бошлаб ҳаракатланади(учади). Июл охири – август бошланишида янги бўғин личинкалари 
чиқади. Личикалар икки қишда қишлайди. Ҳар уч йилда бир бўғин бериб кўпаяди. 
Май бузоқбош қўнғизи – 
Melolotha hippocastani
F. Қўнғизлар туркумига, пластинка мўйловлилар 
оиласига киради. Республикамизда май бузоқбош қўнғизнинг иккита тури: учрайди. Биринчисини баъзан 
ўрмон бузоқбош қўнғизи, иккинчисини эса дала бузоқбош қўнғизи дейилади. Ҳар иккала тур личиикалари 

---

288 
бир-биридан фарқ қилмайди. Ўрмон хўжаликларида май қўнғизи катта зарар етказади. Личинкалар билан 
шикастланган илдизлар айрим вақтларда оммавий қурий бошлайди.
Май бузоқбош қўнғизи, шумтол испанчаси, эман барг бужмаловчиси, тол тўлқинсимони 
(волнянкаси), арча ва қарағай дарахтларининг ашаддий зараркунандалар бўлиб ҳисобланади. 
Май қўнғизи тухум қўйиб бўлгандан сўнг, урғочиси нобуд бўлади. 1 – 1,5 ойдан сўнг май - июнда 
тухумлардан олти оѐқли оқ личинкалар чиқа бошлайди. Ёз мавсумида личинкалар чириндилар ва ўтсимон 
ўсимликларнинг илдизлари билан озтқланади, кузда ернинг чуқур қатламига етиб боради ва шу ерда 
қишлайди. Кейинги йил баҳорда улар тупроқни юза қатламига кўтарила бошлайди, май охири июн ойида 
пўст ташлайди (тулайди), икки ѐшга ўтади ва мазарали, ноѐб дарахтлар томири учун хавфли зараркунанда 
бўлиб қолади.
Бир йилдан сўнг иккинчи марта туллайди ва уч ѐшга ўтади. Бу ѐшда улар ўта баднафс (очкўз) 
нафақат қалинлиги 3-5 мм гача бўлган илдизларни баъзан ундан ҳам ортиқроқ дарахт пўстлоғи билан 
озиқланади. Жанубий ҳудудларда 3 ѐшида бир йил, шимолий тарафда 2 йил яшайди, тупроқда яна бир йил 
яшайди. 3 ѐш личинкалар нафақат бир ѐшли ѐш дарахтларни, аммо 25-30 ѐшли дарахтларга ҳам зарар 
етказади. Ўсиши меъѐрга келган личинка июн-июлда охирги марта тулайди ва ғумбакка айланади ва 
улардан бир ойдан кейин қишлаб чиқувчи қўнғизлар учиб чиқади. Май қўнғизининг ривожланиши ўрмон 
ҳудудида тўрт йил ва шимолий қисмнинг чўл ўрмон худудларида беш йил давом этади.
Бўғинларнинг давом этишига боғлиқ ҳолда, ҳар 4-5 йилда шарқ май қўнғизида ѐзги урчиш йили 
бошланади. Айниқса қўнғизлар ѐппасига учиб чиққан вақтда бу ҳолат кузатилади. Улар мунтазам равишда 
тарқалиб боради, аммо қўнғизларга қарши кимѐвий кураш таъсири ва бошқа сабабларга кўра 
личинкаларнинг ѐшлари бўйича нисбати алмашиши мумкин ва учиб чиқиш йили аралашиб кетади.
Личинкаларининг ѐши уларнинг бошини эни бўйича аниқланади. Бунда ҳар бир ѐш учун доим бир 
хил ўлчам эни 2,5 мм га тенг 2 ѐш 4мм, 3 марта қишлаганда (уч йиллик деб номланади) ва қишламаѐтган 
(4 йиллик деб номланади) 6,5 мм. Тўрт йиллик личинкаларидан кўпроқ сариқ тусли ва ҳаракатланиш кам 
бўлиши, уларда ингичка ичакни нур бермаслиги ва бунда уч йиллик личинкаларда бўлгани каби ҳисобига 
фарқ қилади.