|
Fanning mohiyatini
tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, uning keng va tor talqinlari
shakllangan.
Keng (yig‗ma) ma‘nodagi fan –
bu butun inson faoliyati sohasi bo‗lib, uning vazifasi borliq
haqidagi ob‘ektiv bilimlarni o‗rganish va ilmiy nazariy tizimga solishdan iboratdir
. Bu erda ―fan‖,
―olim‖ tushunchalari muayyanlashtirilmaydi va umumiy, yig‗ma tushunchalar sifatida talqin
qilinadi. ―Fan‖ tushunchasi falsafaga tatbiqan ko‗pincha ayni shu kontekstda qo‗llaniladi,
faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu qisman o‗rinlidir.
Muayyan ilmiy fanlar, masalan, fizika, kimyo, biologiya, tarix, matematikani ifodalash uchun
«fan» tushunchasiga torroq, binobarin, izchilroq ma‘no yuklanadi.
Bu erda fanga aniq ta‘rif
berilgan, olim esa tor mutaxassis, muayyan bilim ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim emas,
balki doim va albatta yo fizik, yo ximik, yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan
muqarrar tarzda tabiat, jamiyat, tafakkurning u yoki bu ob‘ekti (hodisasi) haqidagi ilmiy
bilimlarning qat‘iy tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi.
Bunday fanlarning har biri faqat ularning o‗zigagina xos bo‗lgan maxsus qonunlar va
metodlarga, mazkur fan uchun yagona bo‗lgan til, kategoriyalar apparati va hokazolarga ega
bo‗ladiki, bu yuz bergan jarayonlarni to‗g‗ri tavsiflash va tushuntirish, hozirgi davrni to‗g‗ri
tushunish va bilimlarning tegishli sohasida albatta yuz beradigan yoki muayyan sharoitda yuz
berishi mumkin bo‗lgan voqealar yoki jarayonlarni ma‘lum darajada aniq bashorat qilish imkonini
beradi. U yoki bu fanning mazmuni ham, u erishgan natijalar ham barcha madaniyatlar va xalqlar
uchun yagona bo‗lib, ayrim olimning yondashuvi, nuqtai nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo
bog‗liq emas. Ular mazkur sohada olg‗a siljish uchun o‗zlashtirish lozim bo‗lgan, vaqt va amaliyot
sinovidan o‗tgan bilimlar yig‗indisi sifatida avloddan-avlodga o‗tadi.
Falsafada esa qadimda donishmandlik muxlislarining son-sanoqsiz savollariga tajriba yo‗li
bilan olingan ba‘zi bir oqilona javoblar mavjud bo‗lgan
. Bu javoblarni haqqoniy, ya‘ni amaliyot
sinovidan o‗tgan, kundalik hayotda o‗z tasdig‗ini topgan, aniq bilim deb nomlash mumkin. Bunday
javoblar masala «yopilishi», kun tartibidan chiqarilishiga sabab bo‗lgan, boshqacha aytganda, aniq
ta‘riflangan va boshqa javoblarni istisno etgan.
Bunga juda ko‗p misollar keltirish mumkin. Masalan, har qanday uchburchak burchaklarining
yig‗indisi 180 gradusga tengligi yoki suyuqlikka solingan jismga siqib chiqarilgan suyuqlik
og‗irligiga teng kuch ta‘sir ko‗rsatishi aniqlangani zahoti bu masalalar o‗zining «ochiq»
xususiyatini yo‗qotgan, ya‘ni ular o‗zining boshqa variantlarni istisno etadigan aniq echimini
topgan. Bu mazkur masalalar atrofida har qanday qo‗shimcha mushohada yuritish foydasizligi
tufayli o‗zining har qanday ahamiyatini yo‗qotganligini anglatgan. Echilgan masalalar va
muammolar esa aniq, ishonchli bilim darajasiga o‗tgan va shu davrdan e‘tiboran o‗zining falsafiy
tusini yo‗qotgan. XX asrda taniqli nemis faylasufi K.Yaspers bu muhim qoidani ta‘riflar ekan, shak-
shubhasiz asoslardan birini har kim e‘tirof etgudek bo‗lsa, u shu tariqa ilmiy bilishga aylanadi va
1
Кузнецов Б.Г. Алберть Эйнштейн. Жизнь, смерть, бессмертие. – М., 1980. – 414-б.
57
bundan buyon falsafa hisoblanmaydi, balki bilimning muayyan sohalariga tegishli bo‗ladi, deb qayd
etdi.
Shunday qilib,
azaldan yaxlit va bo‗linmas dastlabki bilim sifatida amal qilgan falsafa
zaminida o‗sha zamonlardayoq amaliy xususiyat va tegishli yo‗nalishga ega bo‗lgan bilim sohalari
faol shakllana boshladi. Shu tariqa asta-sekin tabiatShunoslik vujudga keldi, muayyan fanlar
(matematika, geometriya, fizika, tibbiyot, astronomiya, tarix va boshqalar) shakllanib, o‗z shakl-
shamoyilini kasb etdi va mustaqil tus oldi
. Ayni Shu ma‘noda falsafa barcha fanlarning asosi
hisoblanadi. Bu fanlar falsafadan ajralib chiqqach, keyinchalik ilmiy bilimning tabaqalanishi
jarayonida ba‘zan parchalanib, o‗z tadqiqot predmetini yanada toraytiradi va mufassallashtiradi.
Ular tahlilining teranligi va narsalar mohiyatini anglash darajasi ortsa, ayni vaqtda o‗rganilayotgan
masalalar doirasi torayadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
