|
Falsafiy bilim
. Falsafa san‘at va din kabi, bilish vazifalarini echish bilangina kifoyalanmaydi.
Uning bosh vazifasi san‘at va din bilan uyg‗un holda– insonning dunyoda ma‘naviy mo‗ljal
olishiga ko‗maklashishdan iborat.
Falsafiy bilish ayni Shu maqsadga bo‗ysundirilgan. Falsafa
umuman dunyo, uning «birinchi» asoslari, hodisalarning universal o‗zaro aloqasi, borliqning
umumiy xossalari va qonunlari haqida umumiy tasavvurni shakllantiradi. Falsafa dunyoni insonga
bog‗lab o‗rganadi. Me‘yorlar va ideallar, ilmiy bilimlar va san‘at yutuqlari, insonning tashvishlari,
ehtiyojlari, hayot mazmunini anglash yo‗lidagi izlanishlari faylasufning dunyoqarashini, falsafiy
mushohada yuritish shaklini belgilaydi. Falsafa jamiyat ongi, jamiyat madaniyatining nazariy
ifodasi sifatida amal qiladi. U tafakkur tarzi, qadriyatlar, ideallar, falsafiy muammolar va ularni
ko‗rib chiqish xususiyatini belgilaydigan madaniyat bilan uzviy bog‗liqdir. Falsafa umuman
dunyoga va madaniyat sub‘ekti sifatidagi insonga murojaat etadi. Falsafiy bilim donishmandlik
sifatida tavsiflanadi. Donishmandlik – dunyoni va insonning undagi o‗rnini yaxlit tushunish
andozasi. Falsafa barcha odamlar uchun muhim bo‗lgan haqiqatlarning tagiga etish uchun (ilmiy va
noilmiy) bilimdan foydalanadi. Kant falsafa inson aqlining boshqa bilimlarga oliy qadriyat tusini
178
beruvchi eng so‗nggi maqsadlarini anglab etishni tushunishga, bu bilimlarning inson uchun
ahamiyatini aniqlashga yordam beradi deb hisoblagan. Falsafa inson faoliyatini yo‗lga soluvchi
tamoyillar, yondashuvlar, qadriyatlar va ideallar tizimini, uning dunyoga va o‗z-o‗ziga
munosabatini belgilaydi. Dunyoning inson bilan mushtarak holdagi obrazini yaratib, falsafa
muqarrar tarzda qadriyatlar dunyosiga murojaat etadi. Etika, estetika, aksiologiya – falsafiy
bilimning qadriyatlar dunyosini o‗rganuvchi maxsus sohalardir. Falsafa san‘atda o‗zining yorqin va
ishonarli ifodasini topishi bejiz emas. Ko‗pgina faylasuflar uning metaforalarga boy obrazli tilidan
o‗z g‗oyalarini ifodalash uchun foydalanadi.
Din kabi, falsafiy bilimning ham bosh maqsadi – insonni kundalik tashvishlar sohasidan olib
chiqish, unda yuksak ideallarga qiziqish uyg‗otish, uning hayotiga chin mazmun baxsh etish, eng
zamonaviy qadriyatlar sari yo‗l ochishdir. Biroq
din – ommaviy ong bo‗lsa, falsafa – nafaqat
iste‘dod, balki kasbiy bilim va ko‗nikmalarni ham talab qiluvchi elitar ongdir.
Falsafiy bilimda ikki asos – ilmiy-texnikaviy va nazariy-ma‘naviy asoslarning uyg‗unlashishi
uning ongning betakror shakli sifatidagi o‗ziga xos xususiyatini belgilaydi. Bu falsafa tarixida –
tarixan vaqtda bir-biri bilan tasodifiy emas, balki muqarrar tarzda bog‗langan falsafiy
ta‘limotlarning g‗oyaviy mazmunini meros qilib olish, rivojlantirish jarayonida ayniqsa bo‗rtib
ko‗rinadi. Bu ta‘limotlarning barchasi – yaxlit bir butunning qismlari, xolos. Oqilonalikning boshqa
sohalarida (masalan, fanda)gi kabi, falsafada ham Yangi bilim o‗zining avvalgi darajasidan voz
kechmaydi, balki uni o‗zining ayrim ko‗rinishi sifatida o‗z tarkibida qoldiradi. Gegel tafakkur
tarixida biz taraqqiyotni, mavhum (nomukammal, biryoqlama) bilimdan yanada aniqroq
(mukammal, serqirra) bilim sari muttasil yuksalishini kuzatamiz, deb ta‘kidlagan edi. Falsafiy
ta‘limotlarning ketma-ketligi ham g‗oya mantiqiy ta‘riflarining ketma-ketligi bilan asosan bir xil,
ya‘ni bilish tarixi anglab etilayotgan predmetning ob‘ektiv mantig‗iga mos keladi.
Biroq falsafiy bilimning ma‘naviy (qadriyatlar va mo‗ljallar) qismi yuksalish qonuniga ham,
hokimiyat va vaqtga ham bo‗ysunmaydi. U tarixiga «yuksak», «tuban» mezonlari bilan yondashish
mumkin bo‗lmagan san‘atga yaqinroq. Nyuton ta‘biri bilan aytganda, olimlar o‗z
o‗tmishdoshlarining «elkalari»da turadi: ular o‗z ijodi bilan bir umumiy ishni davom ettiradi,
rivojlantiradi. San‘atkorlar esa bu safga kirmaydi. Zero, ularning har biri – alohida dunyo, alohida
olam (lekin bu davrlar va avlodlarning badiiy tajribasida vorisiylikni istisno etmaydi). Buyuk
san‘atkor o‗z davrining buyuk ifodachisi bo‗lib, ayni Shu ma‘noda uning ijodi odamlar uchun
olamShumul ahamiyat kasb etadi.
Biroq falsafiy bilimning nazariy qismi, ya‘ni uning ichki mantiqi ancha murakkabdir. Bu
falsafiy g‗oyaning serma‘noliligi, u rivojlantirilishi, har xil, hatto qarama-qarshi yo‗nalishlarda
davom ettirilishi mumkinligi bilan izohlanadi. Masalan, Lokk (XVII asr ingliz faylasufi)
falsafasidan uning izdoshlari (idealist Berkli va fransuz ma‘rifatchi materialistlari Didro, Golbax)
bir-birini mutlaqo istisno etuvchi xulosalar: Berkli – sub‘ektiv-idealistik, fransuz mutafakkirlari –
esa ma‘rifatchilik bilan bog‗liq xulosalar chiqarganlar. Kant, va Gegelning falsafiy g‗oyalari hozirgi
zamon tafakkuriga asos soldi. Biroq har bir kantchi, gegelchining o‗z Kanti, o‗z Gegeli bor,
ularning har biri o‗z o‗tmishdoshlarini o‗zicha talqin qiladi. Boz ustiga, biron-bir yirik faylasuf o‗z
g‗oyalarini bitta yagona manbadan olmagan. Kant Leybnits va YUmga, Forobiy Aristotel va
Platonga tayangan va hokazo. Bularning barchasi Yangi falsafiy bilimning vujudga kelishiga asos
bo‗ladi. SHakllangan bu Yangi falsafiy bilimda esa ijodiy tanqid muhim rol o‗ynaydi.
Har qanday bilim singari, falsafiy bilim ham haqiqat va ishtiboh birligidir. Biroq
gnoseologiyada bu tushunchalar alohida mazmun kasb etadi. Bu mazmun ijtimoiy-tarixiy, ijtimoiy-
ma‘naviy xususiyatga ega bo‗lib, u muqarrar tarzda nafaqat bizning tafakkurimizni, balki unga
bog‗liq bo‗lgan, unga asoslangan bizning harakatlarimizni ham baholashni o‗z ichiga oladi. Biroq,
insonning oliy maqsadlari – uning universal, jismoniy, aqliy va ma‘naviy kuchlarini rivojlantirishga
mos keladigan harakat (qilmish, qaror, niyat)gina haqiqiydir. Haqiqat, chin hayot kabi, insonning
yuqorida zikr etilgan kuchlari va ijodiy qobiliyatini cheklamaydigan, toraytirmaydigan, balki ularni
kengaytiradigan va rivojlantiradigan tamoyillar va qadriyatlarga rioya qilish demakdir. O‗z
navbatida, ishtiboh ham oddiy sub‘ektiv mantiqiy xato, yanglishish yoki dushmanlarning
kirdikorlari mahsuli emas, balki tarix yangliShuvining muqarrar natijasidir. Masalan,
179
kommunistlarning barcha yo‗llar bizning asrimizga, jamiyatni erkinlik, tenglik va birdamlikka
etaklaydi, degan umid va ishonchlarini xatoga yo‗yish mumkin, chunki ularning birontasi ham o‗z
tasdig‗ini topmadi. Biroq xatolar zamirida teran mazmun yotadi. Axloqiy imperativ (ideal, orzu)
borliq emas, biroq u mazkur borliqning darakchisi. Jamiyatda axloqiy tushunchalar, qadriyatlarga
munosabatning o‗zgarishi insoniyat millionlab kishilar hayotida olamShumul o‗zgarishlar Yuz
berishi arafasida turganining eng aniq ko‗rsatkichidir. Zotan, g‗oyalar yo‗q joydan paydo
bo‗lmaydi, osmondan tushmaydi. Ilmiy bilim ma‘nolar, maqsadlar, qadriyatlar va insonning
qiziqishlariga befarq bo‗lsa, falsafiy bilim insonning dunyodagi o‗rni va roli haqidagi bilimdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
