Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

tizim elementlari o‗rtasidagi umumiy va invariant aloqa
. Ularning uchta turi 
mavjud. 
Voqelik qonunlari
bizning ongimizdan, biz ularni bilish-bilmasligimizdan qat‘iy nazar 
mavjud va amal qiladi.
Fan qonunlari
odamlar tomonidan anglab etilgan voqelik qonunlarining ongimizdagi 
in‘ikosi.
Har bir fan voqelikning muayyan sohasini o‗z predmeti sifatida o‗rganar ekan, mazkur 
sohada amal qiluvchi qonunlarni aniqlaydi. Ilmiy nazariya bilan qamrab olingan soha qancha keng 
bo‗lsa, uning qonunlari Shuncha umumiy bo‗ladi. Fanda qonunlarning umumiylik darajasiga ko‗ra 
murakkab ierarxiyasi mavjud. Umumiylik darajasi pastroq bo‗lgan qonunlar umumiyroq 
qonunlarning ayrim ko‗rinishlari sifatida amal qiladi va so‗nggi zikr etilgan qonunlardan ularning 
oqibatlari sifatida keltirib chiqariladi.
Masalan, geometrik optikada yorug‗likning aks etish va sinish qonunlari elektromagnit 
to‗lqinlar tarqalishining umumiyroq qonunlaridan, ular esa, o‗z navbatida, elektromagnit maydoni 
nazariyasining yanada umumiyroq qonunlaridan kelib chiqadi.
Har qanday qonun muayyan sharoitda amal qiladi. Qonun amal qilishining bazis va lokal 
sharoitlarini farqlash lozim. 
Bazis sharoitlar qatoriga qonunning amal qilish sohasini belgilovchi 
sharoitlar kiradi
.
 
Mazkur sharoitlardan tashqarida qonun amal qila olmaydi (ular yo‗q bo‗lgan 
taqdirda ularda amal qilayotgan tizim ham yo‗q bo‗ladi). 
Lokal sharoitlar qatoriga qonunning amal 
qilish sohasidagi sharoitlar kiradi. Qonun bu sharoitlarning har qanday variatsiyasida o‗z kuchini 
saqlab qoladi, lekin ularning o‗zgarishlari qonunning amal qilish natijalarining o‗zgarishlariga 
sabab bo‗ladi.
Qonun lokal sharoitlarga nisbatan invariant, lekin u bazis sharoitlarga nisbatan 
invariant emas.
Masalan, Arximed qonuni uchun suyuqlik va unga solingan jism, og‗irlik kuchining 
mavjudligi bazis sharoitlar hisoblanadi. Bu sharoitlarga nisbatan Arximed qonuni noinvariantdir: 
ular mavjud bo‗lmasa, qonun amal qilmaydi. Bu erda suyuqlikning tarkibi va solishtirma og‗irligi, 
jismning fizik tuzilishi va shakli lokal sharoitlar hisoblanadi. Ularga nisbatan qonun invariantdir. 
Ammo uning amal qilishi turli natijalarda aks etishi mumkin: ayrim hollarda jism suvda suzadi, 
ayrim hollarda esa – u cho‗kib ketadi.
Odamlar qonunlarning amal qilish sharoitlarini o‗zgartirib, ulardan o‗zlari istagan natijalarga 
erishish uchun foydalanish imkoniyatini qo‗lga kiritadilar. Yangi bazis sharoitlarni yaratish yo‗li 
bilan esa ular ayrim qonunlarning amal qilishini to‗xtatish va boshqa qonunlarni amalga kiritishga 
qodirlar.

---

150 
Hodisalarning muntazamligi, takroriyligida qonunlarning amal qilishi (Shuningdek 
fenomenlogik qonun, empirik bog‗lanish) qonuniyat