Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Insonning paydo bo‗lishi va evolyusiyasi.
Inson faol asos sifatida o‗z shakllanish 
jarayonining ilk bosqichlaridanoq o‗zini qurshagan muhitga o‗zgartiruvchi ta‘sir ko‗rsata boshladi. 
Arxeologik qazishlarning natijalari va antropologik tadqiqotlar «aqlli odam» mehnat qurollari 
yasab, nafaqat tabiat va uning predmetlaridan foydalangan, balki uni o‗z manfaatlari yo‗lida 
o‗zgartirishga harakat qilganligi 2-4 million yil muqaddam Yuz berganini ko‗rsatadi. Inson o‗zini 
qurshagan dunyoga bungacha tabiatda mavjud bo‗lmagan predmetlarni olib kira boshladi. Avvaliga 
bu mehnat, ro‗zg‗or va turar joy predmetlari edi. So‗ngra ariqlar, to‗g‗onlar, binolar, inshootlar va 
inson faoliyatining Shunga o‗xshash natijalari paydo bo‗ldi. 
Endilikda, uchinchi ming yillikda inson butun sayyora bo‗ylab joylashib, o‗zining 
o‗zgartiruvchi imkoniyatlarini ko‗p karra ko‗paytirib, tabiatda ilgari hech qachon mavjud 
bo‗lmagan Yangi narsalar va hodisalarning katta bir dunyosini yaratdi. U shiddat bilan, shaharlar va 
aholi yashaydigan joylar, sanoat korxonalari va texnik qurilmalar, yo‗llar, mashinalar, aerodromlar 
va Shu kabilardan iborat infratuzilma tarmog‗ini yaratib, Erning tabiiy shakl-shamoyilini tanib 
bo‗lmaydigan darajada o‗zgartirdi. Bularning barchasi ham jonsiz tabiatdir, ammo inson tomonidan 
yaratilgani bois, u tabiiy emas, balki sun‘iy xususiyat kasb etadi. Shu bois, u tadrijiy rivojlanadigan, 
insonning xohish-istagi va aralaShuvidan qat‘iy nazar mavjud bo‗lgan «birlamchi» tabiatdan farqli 
o‗laroq, «ikklamchi tabiat» sifatida talqin qilinadi.
Inson yaratgan narsalar borlig‗i ko‗p jihatdan insonning o‗z borlig‗i bilan bog‗lanadi, zero u 
bunyod etgan «ikkilamchi tabiat» avvalo uning turli-tuman ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladi. 
Shu sababli «ikkilamchi tabiat»ning aksariyat predmetlari borlig‗i odamzot borlig‗i kabi 
o‗tkinchidir. Umuminsoniy ahamiyat kasb etadigan muhim asarlar, odamlarning ko‗plab avlodlari 
uchun qimmatli bo‗lgan moddiy madaniyat mahsullarigina o‗z borlig‗ini ma‘lum darajada 
uzaytirish imkoniyatiga egadir.
Ammo tarix «birlamchi tabiat»ga xos bo‗lgan vayronkor jarayonlar parchalanish, emirilish, 
oksidlanish va sh.k., Shuningdek tez-tez takrorlanib turadigan tabiiy ofatlar va ijtimoiy tangliklar bu 
oz sonli imkoniyatni yanada kamaytiradi. Shunga qaramay insonning Yangi narsalar yaratish 
jarayoni ularning yo‗q bo‗lish jarayonidan ildamroq kechmoqda. Shuningdek, kuni bitgan eski 
narsalar o‗zining avvalgi borlig‗ini yo‗qotib, asosan chiqindi, axlatga va tabiiy muhitga yot bo‗lgan 
o‗zga lash-lushlarga aylanadi.

---

139 
Pirovardda sun‘iy muhit tinimsiz Yangilanib, hajman ko‗payadi va kengayadi, tabiiy muhitni 
chetga chiqarib, uning o‗rnini egallay boshlaydi. Erda odamlar soni o‗sgani sari bu jarayon tobora 
faollashib boradi.
Ammo Er, ayniqsa uning inson yashashi uchun yaroqli hududlari sayyoraning olti milliarddan 
ortiq aholisi uchun torlik qilmoqda. Holbuki, ko‗rsatilgan vaziyatga qaramay, Er aholisi soni jadal 
sur‘atlarda o‗sishda davom etmoqda. Bu nomutanosiblik so‗nggi vaqtda «birlamchi» va o‗ta 
kattalashgan «ikklamchi» tabiat o‗rtasida Yuzaga kelgan ziddiyatni yanada kuchaytirmoqda.