Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

3. 
Diz ay nning estetik xu susi y atlari. Xalq a mali y san‘ati va diz a y n. Esteti k 
tarbi y aning turlari va y o‗nalishlari. 
 
Diza yn (in glizchada lo yiha, chizma degani) XX asrning boshlarida «xunuk bu yum 
yaxshi sotilma ydi » de gan iqtisodi y talab asosida G‗arbdagi sanoat ishlab chiqarishiga 
kirib keldi. Gap Shundaki, inson bilan texnikaning eskicha shaklidagi o‗zaro aloqasi 
endilikda yaxshi samara berma y qo‗ ygan edi. Unda inson texnologik rejimga 
moslashgan holda, tezlik, aniqlik, mustahkaml ik kabi texnologik mezonlar asosida 
ishla ydi gan ishchi sifatida baholanardi. Bu nafaqat insonparvarlik, balki texnikavi y 

---

368 
ravnaq nuqtai nazaridan ham nomaqbul edi. Shu bois texnikani insoni ylashtirish 
zaruri yati tug‗ildi. Endi ishchi yo xizmatchining shaxsi y qiziqishi, ijodi ylik kasb etgani 
holda, faqat mehnat natijasi bilan cheklanmasdan, mehnat jara yoni va uning mazmuniga
ko‗chib o‗tishi lozim bo‗lib qoldi. Bu – mehnatning estetik tabiat kasb etishi va 
insoni ylaShuvi demakdir. Shund a y qilib, texnikani va i shlab chiqarish muhitini 
insoni ylashtirish mehnatni faqat zaruri yat deb emas, balki ehti yoj darajasida 
tushunish ga olib keldi; texnikani insoni ylashtirish muhitni insonga moslashtirishi 
barobarida, uni estetik tarzda tashkil etishni ham o‗z ichiga oladigan bo‗ldi. 
Diza ynnin g zaruri yat ga a ylanishi nafaqat zamonavi y ilmi y-texnikavi y ra vnaqqa,
balki ommavi y ishlab chiqarish va umummadani yat darajasining yuksakligi ga ham 
bog‗liq. Bunda y sharoitda xaridor o‗zining erkin tanlov imkoni yati bilan ishlab 
chiqarish taklif qilgan mahsulotni rad etishi va o‗z ehti yojiga javob beradigan tovarni
yuqori baholashi mumkin. YA‘ni , xaridor o‗z didiga mos narsani tanla ydi; xarid 
jara yoni «bori ga baraka» tarzidagi tavakkalchilik holatiga emas, balki tovarga faol 
munosabat shakl iga a ylanadi. Ana Shunda y munosabatga lo yiq bo‗lishi uchun tovarning 
shakli muhim ahami yatga molik. Tabii yki, birinchi navbatda go‗zal va ulug‗ vo r
ko‗rinishga ega narsalargina jami yatning e‘tiborini qozonadi. Shunda tovarning 
umummezonga javob beradigan es tetik qadri yat sifatida qabul qilinishi ro‗ y beradi va u
ishlab chiqarishning xaridorga, xaridorning esa, ishlab chiqarishga estetik ta‘sirini 
ta‘minlaydi.
Shuni
unutmaslik 
lozimki, 
har 
qanda y 
kon struksi yachi -injener 
diza yner 
bo‗lolmaydi. Injener-konstruktor, de ylik, mashinani loyihalashtirar ekan, dastlab uning 
motoridan tortib, kuzovigacha bo‗lgan qismlari lo yihasini chizadi va Shundan 
ke yingina ularni bir -biri bilan bog‗lab yaxlit mashina shakliga keltiradi. Natijada har 
bir qism alohida «o‗z ha yotiga» ega bo‗ladi. YA‘ni, mashina zamonavi ylashtirilganida 
(modernizatsi ya qilinganida) mua yyan detallarni so‗nggi lo yiha asosida, alohida -
alohida almashtirish jara yoni ro‗ y beradi. Diza ynchi -injener esa, mashinani go‗zallik va 
ulug‗vorlik qonuni yatlariga asoslanib, birdaniga mua yyan yaxlitlik tarzida tasavvur 
qiladi. Bu yaxlitlik konstruksi ya ga bo‗ ysunsa -da, o‗zini badii y ijod sifatida namo yon
etadi. Shunday qilib, konstruktor -i njener mazmunni, diza ynchi -injener shaklni yaratadi, 
ya‘ni birinchi mutaxassis – texnik, ikkinchisi – estetik. Ikkala faoli yatning u yg‗unligi
tufa yli zamonavi y xaridor talabiga javob beradigan mashina vujudga keladi va unda, 
ista ymizmi -istama ymizmi, estetik ko‗rinish yaxlitlik sifatida ustuvorlikka, xaridorgirlik 
ahami yatiga ega bo‗l adi. Zotan, esla ylik, S Hiller a ytganidek, shakl insonga butunisicha,
mazmun – uning mua yyan qismi gagina ta‘sir ko‗rsatadi. Xaridor esa, eng avvalo inson.
Biroq, bu – diza ynda hamma narsa shakl bilan bog‗liq ekan, degani emas. Unda 
ham san‘atdagidek shakl va mazmun u yg‗unligi asosi y 
omil hisoblanadi. Bunda y 
u yg‗unlikka birdan erishish qi yi n, u bir necha texnikavi y bosqi chlarning hosilasi 
sifatida vujudga keladi. Masalan, «Zinger» rusumli tikuv dastgohi XX asr davomida 
rivojlanib, dastlabki qo‗pol ko‗rinish idan «xohlasang ham, xohlamasang ham ishlaging 
keladigan» darajada go‗zallashib, noziklashib, insonni o‗zida ishlashga chaqirib 
turadigan mashinaga a ylandi. YOki o‗zimizdagi «Daewoo » k orporatsi yasi bilan
hamkorlikda ishlab chiqarila yot gan «Matiz» a vtomobil iga e‘tibor qiling. U diza yn
nuqtai nazaridan o‗zidan avvalgi kichik mashinalardan, xususan, «Tiko»dan keskin 
farqlanadi. Uning yo‗lda engil borishi kishida xuddi suzib keta yotgandek tassurot
u yg‗otadi, asosi y chiroqlari (faralari) ana Shu taassurotingizga mos : ulkan baliqning 
ko‗zlariga o‗xsha ydi, oldindagi pastki ikki chiroq esa, sizga bodomqovoq – Sharq 
go‗zallariga yarashib turadigan qiyiq ko‗zlarni eslatadi. Bunda avtomobilning tashqi 
ko‗rinishi bilan mohi yati nihoyatda muvaffaqiyatli moslashtirilgan: «Matiz» – baliqdek 
silliq olg‗a intiladigan, «epchil», go‗zal, Sharqda ishlangan, Sharqona mashina. 
Qisqasi, bugun gi kunda biz diza yn tufa yli atrofimizdagi texnikavi y olamni 
odami ylashtirib, o‗zimizga, estetik didimizga moslashtirib b orishga erishdik va

---

369 
erishmoqdamiz; hozir qalamimizdan tortib, komp yuterimizgacha, mashinamizdan tortib, 
ko‗ylagimizgacha – hammasi bizni har jihatdan qoniqtirishga qaratilgan.
Diza ynnin g tub ildizi, mohi yat nuqtai nazaridan, ko‗rgazmali amali y san‘atga 
(xa lq amali y san‘atiga) borib taqaladi: u ham, bu ham fo ydalilik, manfaatlilik 
xususi yatiga e ga, ya‘ni ular maqsadga mu vofiqlikka emas, maqsadga xizmat qiladi. 
Lekin xalq amali y san‘atiga asos bo‗lgan hunar, a ytib o‗tganimizdek, san‘atga a ylanishi
mumkin, dizayn esa, – diza ynli gicha qoladi. Sababi Shuki, hunarmand -usta har bir 
ash yo ga, de ylik, uzukka, qumg‗on ga, xontaxtaga yoki naqshin qutichaga o‗z dun yosini,
xaridorga mos ruhni singdiradi, ya‘ni hunarmand -usta yasa gan o‗nta mis laganda 
ustaning o‗n xil ruhi y holatini, kechinmalarini ilg‗ash mumkin. Diza ynda esa, o‗n 
minglab yoki Yuz minglab ash yolarga zamonavi y texnika vosi tasida diza ynchi -
injenerning bir gal gi ruhi y dun yos i singdiriladi. Ke yinroq ular modernizatsi ya qilinishi 
mumkin, lekin unda ham yana bir xillik avvalgisidan boshqacharoq namo yon bo‗ladi, 
usta esa, doimo Yangi narsa yasa ydi va mana Shu Yangi lik rang-baranglik,
individuallik hunar mahsulini san‘at darajasiga olib chiqishga xizmat qiladi. Bundan 
tashqari hunarmand har bir tovarni butunisicha b adii y-ash yo vi y yax litlik sifatida olib 
qara ydi va ishlab chiqaradi. YA‘n i unda mazmun ham shakl ham bir ruhi y dun yo va
«bir qo‗lning» mehnati. Diza ynda esa, ashyolar «turli qo‗l» ishlagan qismlarni bir 
mutaxassisning – diza ynerning ya xlitlashtirishi natija sida o‗zini butunisicha namo yon
qiladi. Shu sababli, hunarmandning mahsuloti – san‘at, diza ynern ing ishi nosan‘at 
estetik faoli yat hisoblanadi. Shunga qarama y, diza yn va diza ynerning ijodi y mehnati er 
Yuzida tobora ko‗pa yib bora yotga n inson zotining zamona vi y iqtiso di y-maishi y hamda 
estetik ehti yojini, ma‘navi y talablarini qondirishi bilan muhim hamda e‘tiborga lo yiq.
Texnika estetikasi esa, diza yn nazari yasi sifatida estetikaning o‗ziga xos turi, usiz 
bugungi estetika fanini to‗liq tasavvur qilib bo‗lma ydi. 
Ke yin gi ikki asrdan ortiq vaqt moba ynida estetikani faqat san‘at falsafasi sifatida 
talqin qilish haqiqatga zid ekani ma‘lum bo‗lib qoldi. CHunki asta -sekin «san‘at 
estetikasi » yonida yana bo shqa «es tetikalar » pa ydo bo‗la boshladi. Ularning ba‘zilarini 
estetik faoli yat, estetik soha kabi atamalar bilan nomlashga urinib ko‗rdik. Biroq
bunda y yondashu v doimo nazari y chalkashliklarga olib keldi, hozir ham o‗shanda y 
manzarani ko‗rish mumkin. Masalan, estetik faoli yat deganimizda san‘atni tu Shunamiz, 
boringki , unga diza ynni ham qo‗shish mumkin. Lekin tabiatni yo ki sportni estetik 
faoli yat deb a ytolma ymiz, ularga taalluqli nazari yalarni estetika sohasi de yish ham 
qi yin. C Hunki mohi yatan ular estetik faoli yat emas, balki estetik xususi yatlar namo yon
bo‗ladigan voqelik va ular borasidagi nazari yalarni estetikaning qismlari deb atash ham 
ularga nisbatan to‗g‗ri emas; bunda y atama bilan biz estetika tarixi, estetika nazari yasi, 
estetik madani yat singari fanning «katta -kichik » bo‗limlarini nazarda tutamiz. Ana
Shunda y har xilliklar ko‗pgina adabi yotlarda, hatto estetika lug‗atida ham tez -tez 
uchrab turadi
116
. Ulardan qutulish maqsadida biz estetikaning ikki qatordan iborat 
turlarga bo‗lgan holda tasniflashtirishni maqsadga muvofiq deb o‗ ylaymiz. Birinchi 
qatorni estetik aning eng miq yo sli turi – san‘at estetikasi, ikkinchi qatorni esa, qolgan 
barcha, nosan‘at estetik ob‘ektga asoslangan estetik nazari yalar tashkil etadi. Ular – 
tabiat estetikasi, turmush estetikasi, mehnat estetikasi, texnika estetikasi va sport 
estetikasi. San‘at estetikasini alohida, ke yin gi boblarda ko‗rib chiqishimizni nazarda 
tutib, hozir nosan‘at ob‘ektlar estetikasi qatoridagi estetik nazari yalar turlarini 
qisqacha nazardan o‗tkazamiz.