Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Inson, shaxs va individ tushunchasi. Antropologiya. 
Inson — o‗zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarnimujassamlashtirgan ongli 
mavjudot. Insonning biologik xususiyatlariga ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish, 
sharoitga moslashish kabilar xos. 
Inson boshqa mavjudotlardan sotsial xususiyatlari bilan ajralib turadi. CHunonchi, til, 
muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste‘mol qilish, 
boshqarish, o‗z-o‗zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va 
ta‘qiqlash) Shular jumlasidandir. 
Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g‗am-tashvish, qayg‗u, 
iztirob chekish, zavqlanish, kayfiyat kabilar kiradi. 

---

238 
Inson Shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit mavjudot sifatida o‗z 
ehtiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta‘minlaydi. Insonga xos bo‗lgan biologik 
xususiyatlarni ijtimoiy xususiyatlardan ustun qo‗yish yoki psixologik xususiyatlarni bo‗rttirish 
uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi. 
Falsafa tarixida inson to‗g‗risidagi ta‘limotlarda biologizm, sotsiologizm, psixologizm kabi 
yo‗nalishlar vujudga kelgan. Biologizm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, sotsiologizm 
insonning ijtimoiy xususiyatlariga, psixologizm esa, ma‘naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga bir 
yoqlama yondashishga asoslangan edi. 
Inson mohiyatini falsafiy jihatdan chuqurroq tahlil qilishda shaxs, individ, individuallik 
tushunchalarining mohiyatini bilish va ularni bir — biridan farqlash muhimdir. 
SHaxs
o‗zida sotsial 
sifatlarni mujassamlashtirgan insonni ifoda etadi. Kishilar shaxs bo‗lib tug‗ilmaydi, balki 
jamiyatdagina shaxs bo‗lib shakllanadi va rivojlanadi. CHunki insonga xos ijtimoiy sifatlar, fazilatlar 
avloddan-avlodga irsiy yo‗l bilan o‗tmaydi. Inson dunyoga kelgan vaqtida jamiyat, siyosiy tuzum, 
madaniyat, ishlab chiqarish, oila, ommaviy axborot vositalari, mafkura kabi ijtimoiy tuzilmalar 
mavjud bo‗ladi. 
Inson ta‘lim-tarbiya, mehnat, muloqot jarayonida ijtimoiy tajriba, bilim, turli munosabatlar, 
axloqiy me‘yorlar, siyosiy g‗oya, milliy mafkura kabi omillar ta‘sirida yashaydi, ularni o‗zlashtiradi 
va Shu jarayonda ijtimoiylashadi, ya‘ni shaxs bo‗lib shakllanadi. Natijada insonda Yangicha fazilat 
va sifatlar paydo bo‗ladi. U yaratuvchan mavjudot sifatida faoliyat ko‗rsata boshlaydi. 
O‗z-o‗zini nazorat qilish, o‗z-o‗zini tarbiyalash, yuksak mas‘uliyatni his etish, g‗oya uchun 
kurashish, mustahkam e‘tiqodga ega bo‗lish, o‗z fikr-mulohazalarini erkin bayon etish va ijtimoiy-
siyosiy faollik shaxsga xos belgilardir. SHaxsning maqsad, g‗oya va ideallari jamiyatdagi mavjud 
g‗oya va mafkura bilan uzviy bog‗liq ravishda shakllanadi. Milliy g‗oya va mafkurani amalga 
oshirish, ezgu ideallar yo‗lida hatto hayotini qurbon qilish shaxs hayotining bosh maqsadiga 
aylanadi. 
SHaxs mustahkam iymon-e‘tiqod, g‗oya va insoniy fazilatlarga ega bo‗lgan, Vatan, millat 
tuyg‗usi bilan yashaydigan, o‗zida davr xususiyatlarini ifoda etadigan insondir. 
Jamiyat o‗z taraqqiyoti davomida vujudga kelgan muammolarni hal etish uchun shaxsning 
muayyan tarixiy namunalarini yaratadi. Har bir o‗zgargan tarixiy sharoitda shaxs mohiyatini va 
mazmunini Yangicha tushunish zaruriyati vujudga keladi. Bugungi adabiyotlarda harizmatik, 
Shuhratparastlik, tajovuzkorlik va boshqa shakldagi shaxslar timsoli aks ettirilmoqda. 
O‗zbekistonda bozor munosabatlariga o‗tish sharoitida fozil va barkamol inson shaxsini 
shakllantirish dolzarb vazifalardan biri bo‗lib qoldi. Mamlakatimizda ta‘lim-tarbiya sohasida 
amalga oshirilayotgan islohotlar o‗z oldiga ana Shunday shaxsni shakllantirishni maqsad qilib 
qo‗ydi.