Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

 
5.
Baholash va baholash strukturasi 
Baholash
. Aksiologiyaning asosiy kategoriyalari qatoriga qadriyat bilan bir qatorda hajman 
juda keng tushuncha – «baholash» ham kiradi. Baholash – buyumning inson faoliyati, uning 
ehtiyojlarini qondirish uchun ahamiyatini anglab etish vositasi. Baholash
 
sub‘ektning o‗z hayoti va 
faoliyati uchun hodisalarning ijtimoiy ahamiyatini aniqlashidir. U insonga hodisalar dunyosida 
mo‗ljal olish imkonini beradi, uning faoliyatini yo‗lga soladi. Baholash universaldir: u sezgilar va 
aql-idrok darajasida, emotsiyalar va tuyg‗ular, tasavvurlar, idroklar, mulohazalar, mayllar, istaklar, 
intilishlar, afzalliklar va, albatta, faoliyat ko‗rinishida ro‗yobga chiqib, inson hayot faoliyatining 
barcha turlariga ta‘sir ko‗rsatadi.
Baholashning mohiyatini teranroq anglab etish uchun uni «qadriyat» bilan solishtirish o‗rinli 
bo‗ladi. Baholash va qadriyat – bir-biri bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan tushunchalar, lekin ularning 
o‗rtasida jiddiy farq ham mavjud. Xo‗sh, bu farq nimalarda ko‗rinadi? 
Birinchidan, qadriyat biz baho berayotgan narsa, ya‘ni baholash predmeti bo‗lsa, baholash – 
bu baho berish jarayoni, ya‘ni aqliy faoliyat bo‗lib, uning natijasi o‗laroq borliqning muayyan 
predmeti biz uchun qanday qimmatga ega ekanligi aniqlanadi. Predmetni yoki uning xossasini 
foydali, yoqimli, yaxshi, chiroyli deb topib, biz baholashni amalga oshiramiz.
Ikkinchidan, faqat ijobiy ahamiyat kasb etuvchi qadriyatlardan farqli o‗laroq («salbiy 
qadriyatlar» bo‗lishi mumkin emas), berilgan baho ijobiy bo‗lishi ham, salbiy bo‗lishi ham 

---

223 
mumkin. Biz muayyan predmetni yoki uning xossasini foydali emas, balki zararli deb topishimiz, 
muayyan xatti-harakatni yomon, axloqqa zid deb baholashimiz, ko‗rilgan filmni mantiqsiz deb 
qoralashimiz mumkin. Bunday fikrlarning barchasi baholash hisoblanadi.
Uchinchidan, qadriyat amaliy munosabat mahsuli sifatida ob‘ektiv hisoblanadi. Baholash 
esa sub‘ektivdir. U ob‘ektiv qadriyatning sifatigagina emas, balki baholovchi sub‘ektning ijtimoiy 
va individual fazilatlariga ham bog‗liqdir. Ayni Shu sababli ayni bir hodisa ayni bir davrda 
yashayotgan odamlar tomonidan turlicha baholanishi mumkin.
Bu erda haqiqiy va soxta baholar to‗g‗risidagi masala Yuzaga kelishi mumkin.
Baholash ilmiy bilimlarga tayanishi ham, odatdagi bilimlarga, an‘analarda, odatlarda 
mujassamlashgan ijtimoiy tajribaga va hatto turli xurofiy aqida va bid‘atlarga tayanishi ham 
mumkin. Kezi kelganda Shuni qayd etib o‗tish lozimki, baholashning fanga oddiy mansubligi uning 
muqarrar tarzda haqqoniyligidan dalolat bermaydi, xuddi Shuningdek oddiy ong darajasida 
baholash o‗z-o‗zidan uning soxtaligini anglatmaydi.
Berilgan bahoning haqqoniyligi sub‘ekt qadriyatning ob‘ektiv ahamiyatini qay darajada aniq 
anglab etgani bilan belgilanishini tushunish muhimdir. Haqiqat to‗g‗risidagi masalada bo‗lganidek, 
bu erda ham amaliyot bosh mezon hisoblandi.