Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti

Borliqning mazmuni to‗g‗risidagi masala: borliq va vaqtning aloqasi. 
Borliqning 
mazmuni to‗g‗risidagi masala vaqtni anglab etish muammosi bilan uzviy bog‗liq. «Borliq 
tushunchasi eng mavhum tushuncha bo‗lsa kerak», deb yozadi Xaydegger. Borliq tushunchasi 
Evropa falsafasini yaratibgina qolmaydi, mazkur atamaning intellektual tarixi falsafa tarixi bilan 
tengdoshdir, u bilan bog‗liq bo‗lgan tushunchalar mazmunining xususiyatlari falsafa va jamiyat 
o‗rtasidagi murakkab munosabatlar mohiyatini ko‗p jihatdan belgilaydi. Faylasuflar o‗z bilimining 
«mag‗zi»ni «oddiy odamlar»ga odatda borliq haqidagi fikr yoki fikrlar majmui yordamida 
etkazishga harakat qiladilar. Bunday fikrlardan Koinot tamoyillari va qonunlari, narsalar tabiati 
haqidagi, yaxshilik va yomonlik, maqsadlar va qadriyatlar, o‗tmish, hozirgi zamon va kelajak 
haqidagi ta‘limotlar kelib chiqadi.
Ayni Shu sababli faylasuflar borliqning xossalari va munosabatlari xususida bahslashadilar. 
Borliq birlamchi, borliq oldindan belgilanmagan, borliq yaratadi, borliq abadiy, mukammal va 
o‗zgarmas, borliq yagona, qo‗shaloq yoki ko‗p sonli. Borliq nimaga qarshi turadi: yo‗qlik, 
shakllanish va onggami? U moddiymi yoki idealmi? Bir so‗z bilan aytganda, borliq o‗z-o‗zidan 
ravshan tushunchadir. Faqat borliqning xossalari va munosabatlari ko‗rsatilgan borliq nazariyasini 
yaratish talab etiladi. Borliq haqida hamma narsani bilsak, dunyo, inson, o‗tmish va kelajak haqida 
ham hamma narsadan xabar topamiz.
Borliqning mazmun va mohiyati nimada, degan savolga javob topish Xaydegger uchun juda 
muhimdir. «Borliq nima?», deb so‗rasak, u mazkur «nima»ning mazmuni bizga ma‘lum, deb 
hisoblaydi. Parmenid ta‘biri bilan aytganda, borliq bor va bo‗lmasligi mumkin emas. Demak, borliq 
bor va faqat uning qandayligini aniqlash talab etiladi. Xuddi Shuningdek, «quyon nima», degan 
savol ham quyonning borligini nazarda tutadi va uning jinsini aytish, belgilarini sanab o‗tish, balki 
u yashaydigan muhitni ko‗rsatish va tavsiflash talab etiladi. Quyon – sut emizuvchi o‗txo‗r hayvon, 
kemiruvchilar oilasiga kiradi, uzun quloqlari bor va sh.k. «Quyon» so‗zi bilan biz ko‗rish, suratini 
chizish, tavsiflash mumkin bo‗lgan predmetni ataymiz. Bu so‗z bilan biz bitta predmetni emas, 
balki mazkur turga mansub bo‗lgan ko‗p sonli predmetlarni ataymiz. Ammo borliq quyon emas va 

---

134 
umuman, u hech qanday narsa emas. Xuddi sezgilar, fikrlar, tushunchalarni ko‗rish, suratini chizish 
yoki tavsiflash mumkin bo‗lmaganidek borliqni ko‗rish ham, tavsiflash ham, suratini chizish ham 
mumkin emas. Sezgilarni his etish, fikrlarni ta‘riflash, tushunchalarning mazmuniga tavsif berish 
mumkin. Ammo borliq sanab o‗tilgan fenomenlarning birortasiga mansub bo‗lsa, u qanday qilib 
hamma narsaning avvalida turishi, hamma narsaning asosi bo‗lishi mumkin.
Falsafa fikrlashning Yangicha uslubini kashf etdi. Bu fikrlash uslubi yordamida biz aslida 
narsa bo‗lmagan fenomenlarga ham narsa sifatida yondashishimiz mumkin. Masalan, narsalarning 
xossalari, narsalar o‗rtasidagi munosabatlar. So‗ngra fikrlar, sezgilar, so‗zlar, nomlar, qilmishlar. 
Nihoyat, mazmunning o‗zi. Mazmunni o‗rganish bilan XX asrda pragmatistlar, fenomenologlar, 
neopozitivistlar 
Shug‗ullandilar. 
Natijada pragmatistlar semiotikani, fenomenologlar – 
germenevtikani, neopozitivistlar esa – tilning mantiqiy tahlili va harakatning lingvistik tahlilini 
yaratdilar. Ammo bu yondashuvlarning barchasi aslida nomoddiyni moddiylashtirishga tayanadi. 
So‗zlar, fikrlar, sezgilar va qilmishlar tahlil predmetiga aylanishi uchun o‗ziga xos narsalarga 
aylantiriladi. Qadimgi tahlilning maxsus vositasi – mantiq ularni teng huquqli tushunchalar sifatida 
birlashtiradi, faqat «yakka – umumiy» va «mavhum – konkret» yo‗nalishlari bo‗yichagina ularni 
ajratadi.
Oradan Yuz yilliklar o‗tdi va faylasuflar falsafiy tushunchalarning mazmunini go‗yoki 
ularning moddiy tabiatiga hech kim Shubha qilmagandek muhokama qila boshladilar. Platonning 
mazkur g‗aroyib mohiyatlar mavjud bo‗lgan alohida dunyo haqidagi fantastik ta‘limotiga ehtiyoj 
qolmadi. Bu ta‘limotsiz ham eng teran aql egalari zamirida borliqqa o‗xshash «kuzatilmaydigan 
mohiyatlar» yotuvchi nazariy tizimlarni yaratish bilan Shug‗ullana boshladilar. Faylasuflar borliq 
nimaga o‗xshashi va uning tabiati qandayligi xususida bahsga kirishdilar. Ayrimlar borliq moddiy 
va idealga bo‗linadi, degan fikrni ilgari suradilar, ayrimlar uni faqat ideal, ma‘naviy yoki ilohiy 
fenomen sifatida tasavvur qiladilar, yana bir guruh faylasuflar borliqning yagonaligi to‗g‗risidagi 
masalani kun tartibiga qo‗yadilar. Xaydegger buni g‗arb metafizikasi deb nomladi va unga 
Parmenid yashagan zamondan boshlab Kant va Gegel zamonigacha bo‗lgan davrdagi barcha 
falsafiy ta‘limotlarni kiritdi. Ulardan farqli o‗laroq Xaydegger borliq haqida boshqa tilda so‗zladi: u 
so‗zning yoki harakatning mazmuni haqida qanday so‗rasalar, borliqning mazmuni haqida ham 
Shunday so‗radi.
Xaydeggerning javobi – bu borliqning mazmuni nimada, degan savolga javob emas, balki 
savolning mazmuniga oydinlik kiritishdir. Borliq haqida Shunday bir tilda gapira boshlashdiki, u 
mazmunning tagiga etish imkoniyatini bermaydi, deb hisoblaydi Xaydegger va bu fikrda u yaratgan 
ta‘limotning fenomenologik ildizlari ayniqsa bo‗rtib namoyon bo‗ladi.
Borliq mohiyatini tushunib etishda eng Yangi qarashning o‗zagini insonning ijtimoiy ijodi 
tashkil etadi. Bunda borliq hayot faoliyati jarayoni sifatida tuShuniladi. Fan-texnika taraqqiyotining 
sur‘atlari tobora jadallashib borayotgan hozirgi sharoitda mazkur dunyoqarash ko‗pincha 
texnokratik dunyoqarash deb ataladi.
XX asrda Borliq– dunyo miqyosidagi tartibsizlik, absurd va intiho asri - bunyod etgan Yangi 
postmodernistik shaklini e‘lon qilgan postmodern instinkt, boshboshdoqlik, va yurish-turishlarning 
rang-barangligi, spontanlik hamda tartibsizlik tomon Yuz tutgan. San‘at va borliq orasidagi masofa 
tobora qisqarib, mutlaqo yo‗qolish darajasiga yaqinlashgan. Ko‗chadagi narsalar badiiy asarlar 
ahamiyatini kasb etgan. Postmodern hayotdagi haqiqiy qarama-qarshiliklardan kelib chiqishga 
harakat qilib, borliqdan «nusxa» ko‗chirgan va «o‗z tartibi»ni taklif qilgan. Odatdagi narsalarning 
oddiy bog‗lanishlarini neytrallashtirib, ularni obrazli-badiiy dunyoqarash maqomiga da‘vogar 
bo‗lgan Yangi ma‘nolar tizimiga kiritishga intilish ijodning mohiyatiga aylangan.
Borliq haqidagi o‗ta keng, falsafiy tasavvurlar dunyoning yaxlit tabiiy-ilmiy manzarasini 
yaratishga harakat qilayotgan hozirgi zamon fanining xulosalari va qoidalariga asoslanishi lozim. 
Ammo ayrim fanlardan iborat fan o‗z holicha borliqning umumiy talqinini bermaydi, zero bu vazifa 
avvalo falsafiy darajada hal qilinadi.