|
TOPISHMOQLAR
Topishmoq–deb, bir-biriga o’xshash ikki predmetdan jumboq yasalib, ikkinchisiga xos o’xshash belgilar asosida uni topishga mo’ljallangan she‘riy yoki nasriy topshiriqqa aytiladi. Masalan: “Bir parcha patir, olamga tatir” topishmog’ida eng to’yimli ozuqa – patir “Oy” ga o’xshatilgan. Oy ham go’zal, tunda olamni munavvar qiladi. Topishmoqlarning mazmunidan kelib chiqqan holda ularda ma’naviy-axloqiy tarbiya masalalarining yoritilishini o’rganishimiz mumkin:
Tom ustida bir anor, hadding bo’lsa ushlab ol.
Uzoq tog’da o’t yonar.
Uxlab yotar kunduzi, Shomda ochilar ko’zi.
To’rt oyoqli, temir tuyoqli.
Ustida bukrisi bor, Oyoqda tuflisi bor.
Soqoli bor, aqli yo’q.
Boraveradi, boraveradi, Bo’yradek yerni olib yotadi.
Kichkinagina bo’yi bor, qo’ng’irgina to’ni bor.
Do’stim sherik bo’ladi, uyni qo’rib turadi.
Uyday joyda yotadi, sichqon ko’rsa qochadi.
Tuya desam, kattakon, Usti keng-u, bir makon.
Tokchama-tokcha, Azamat xo’ja.
Suv tagida oltin baldoq.
Emaklagan toshni ko’rdim,
Toshdan chiqqan boshni ko’rdim.
Ovoz berar azonda, mazasi bor qozonda.
Tupida yakka hosil, Sochi yashil, selkilar.
ERTAKLAR
Ertaklarda mo’jiza yoki sarguzasht ma’lum voqea-hodisalarni hayot bilan bog’lab, haqiqat, ozodlik, to’g’rilik, odamiylik, oliyjanoblik g’oyalarini targ’ibetadi. Shuning uchun ular bolani o’ziga ko’proq jalb etadi. Ertaklar ham didaktik, ham tarbiyaviy ahamiyatga egadir. Jumladan: “Chol bilan kampir”, “Bulbuligo’yo”, “Ur to’qmoq”, “Uch og’a-ini botirlar”, “Bo’ri bilan qo’zichoq”, “Baxtli kal” singari ertaklar shular jumlasidandir. Ertaklarning hayvonlar, qushlar haqidagi turlari, mitti polvonlar (“No’xatvoy”, “Quloqvoy”, “Handalak polvon”, “Yapaloqpolvon”) haqidagi turlari, bir yoki ikki epizodli satirik ifoda vositasida salbiy tarbiyaviy sifatlarni tanqid, masxara qiluvchi etnopedagogika turidir. o’zbeklarda latif qaytarish, so’zga chechanlik musobaqasi shaklida o’tkaziladi.
Ma’naviy –axloqiy tarbiya masalalari ifodalangan ertaklardan namunalar keltiramiz:
Shirin uyqu (ertak)
Bir donishmandning uchta o’g’li bo’lib, ota o’limi oldidan o’g’illarini o’z oldiga chaqirib shunday vasiyat qilibdi: “Uyquni shirin qilib uxlang, ovqatni shirin qilib yeng”. Ikki aka ota vasiyatiga amal qilib, ko’rpachalarni qavat-qavat qilib to’shabdilar. Har xil ovqatlarni qildirib, ustma-ust yeb yota beribdilar. Mehnat bilan shug’ullanmabdilar. Yegan ovqatlari singmabdi. Ko’zlariga uyqu kelmabdi. Borgan sari mol-dunyolari kamayib qashshoqlashib keta beribdilar. Uchinchi o’g’il esa ertadan kechgacha mehnat qilar ekan. Borgan sayi davlati ko’payib, uyqusi shirin bo’lib, ovqati mazali bo’lib boribdi. Demak, ertakdan shunday xulosa chiqadi, barcha rohatlarning otasi –mehnatdir. Aka-ukalar buni hammalari har xil tushunibdilar. Ota nasihatini to’g’ri tushungan kenja o’g’il o’z murodmaqsadiga yetibdi.
“Qumursqa” ertagida dunyodagi eng zo’r mavjudot mehnatkash inson ekanligi maktab yoshidagi bolalar ruhiyatiga mos holda bayon etiladi.
Muz, bulut, kun, yomg’ir, yer, ot, mol, bo’ri, sichqoncha, mergandan “kim zo’r?” deb so’raganda, biri ikkinchisini ko’rsataveradi. Oxirida qumursqa: “otangning olti yuz botmon oshirib yeganman; pochchangning yuz botmon buydoyini yeti tog’dan oshirib yeganman. Men zo’rman, men zo’r deydi.” Bu yerda qumursqalarning mehnatsevar qilib ko’rsatilishi, xalq og’zaki poetik ijodida xos mubolag’a va xayoliy lavhalarda bolalarga qiziqarli bayon qilingan. Bunday usul bolalarning asar mazmuni va g’oyasini osonlik bilan o’zlashtirib olishga yaqindan yordam beradi. O’zbek xalq ijodida mehnat va mehnat ahlini hamisha ulug’lab, unga mehrmuhabbat bilan qarashga, do’stlikni qadrlashga chaqirib kelgan. “Qumursqa” ertagida ham shu g’oya ertakka xos uslubda, ajoyib o’xshatishlarda kulguga boy quyidagicha suhbatda bayon etilgan:
Qorning nima uchun katta?
Jigarim zo’r, -dedi qumursqa.
Beling nima uchun ingichka?
Mehnatim zo’r!
Kallang nima uchun katta?
Davlatim zo’r! Mehnatim zo’r, savlatim zo’r, men zo’r, men zo’r,- javob beradi qumursqa.
Do'stlaringiz bilan baham: |
