Ўзбекистон республикаси ќишлоќ ва сув хўжалиги вазирлиги

20.14-чизма.
Инновация фаолияти соћалари



Янгиликлар бозори

Инновация инфраструк-тураси

Инвестиция капитали бозори

Соф рақобат бозори

Инновация кенг маънода янгиликлардан рентабеллик (фойдалилик) даражасини ошириш учун янги технологияни ќўллаш, янги маћсулот ишлаб чиќиш ёки хизмат кўрсатиш, ташкилий-техник ва ижтимоий-иќтисодий ќарорларни ишлаб чиќиш, тижорат, бошќариш ва бошќа соћаларда ќўлланиш тушунилади.

Янгилик тўѓрисидаги ѓоянинг пайдо бўлиши ва яратилиши ћаётга тадбиќ этилиб кенг тарќалиши инновация ћаёт даври деб аталади. Олиб бориладиган ишларнинг изчиллигини ћисобга олган ћолда амалга оширилиши инновация жараёни деб аталади.
Назариётда ва амалиётда товарнинг ћаёт даври ва айниќса хизматнинг ћаёт даври тўѓрисида ягона фикр йўќ. Маћсулот сифатини комплекс бошќариш тизимини бошќариш методологияси маћсулот ћаёт даврининг босќичини тавсия этади:

1. 
   Тадќиќот ва ишлаб чиќариш.
   
2. 
   Тайёрлаш.
   
3. 
   Муомалага чиќариш ва сотиш.
   
4. 
   Эксплуатация ќилиш ва истеьмол.
   

Халќаро амалиёт (ИСО 0 004) талабларига мос равишда маћсулотлар ћаёт даври ќуйидаги кичик босќичларга бўлинади:

1. 
   Маркетинг, изланиш ва бозорни ўрганиш.
   
2. 
   Лойићалаш ва технологик талаблар.
   
3. 
   Маћсулотни ишлаб чиќиш.
   
4. 
   Моддий техника таъминоти.
   
5. 
   Ишлаб чиќариш жараёнларини ишлаб чиќиш ва тайёрлаш.
   
6. 
   Ишлаб чиќариш.
   
7. 
   Назорат ва синовдан ўтказиш.
   
8. 
   Монтаж ќилиш ва эксплуатация.
   
9. 
   Техник ёрдам ва хизмат кўрсатиш.
   
10. 
    Фойдалангандан кейин маћсулотни чиќиндига чиќариш.
    

20.8. Янги маћсулотни ишлаб чиќариш ва тадбиќ этиш

Инновация шаклининг турли-туманлиги инновация ћаёт циклининг босќичларига ягона ёндашиш имконини бермайди. Инновация жараёнининг асосий босќичларини янгилаш унинг таркибий ќисмларини ўрганиб чиќишни таќозо этади.

Янгиликлар бозори. Бозорнинг асосий товари илмий ва илмий-техника натижалари, яъни интеллектуал фаолият махсулоти бўлиб, унга муаллифлик ва бошќа шунга ўхшаш (хизматлар) ћуќуќлар берилади ва расмийлаштирилади. Расмийлаштиришда амалдаги ќонунлар, федерал, корпоратив, бошќа ќонунлар ва меъёрий ћужжатлар асос ќилиб олинади.
Илм оламида илмий (илмий-тадќиќот), илмий-техник фаолият ва экспериментал (тажриба-конструкторлик) ишлаб чиќариш йўналишлари мавжуд. Илмий (илмий-тадќиќот) ишлар янги билимни яратиш, кенг ёйиш ва янги билимни ќўллашга ќаратилган. Жумладан фундаментал илмий-тадќиќот ишлари, экспериментал ва назарий фаолият, жамият ва табиат ривожланишининг асосий ќонуниятлари тўѓрисида янги билимлар яратишга ќаратилган бўлади: амалий - илмий ишлар – маълум, айнан илмий ишларни бажариш, яъни амалий аћамиятга эга бўлган илмий ишларни бажаришга ќаратилган бўлади.
Илмий-техника фаолияти технологик, инженерлик, иќтисодий ва ижтимоий муаммоларни ечиш ва янги билимни яратиш, ќўллаш ва кенг жорий этишга ќаратилган бўлиб, илмни, техникани, ишлаб чиќаришни ягона тизим сифатида фаолият кўрсатишни таъминлашга ќаратилган бўлади.
Экспериментал илмий ишлаб чиќариш доимий назарий-илмий иш олиб бориш натижасида янги материаллар, маћсулотлар, ускуналар, янги технология яратиш ёки мавжудини янада такомиллаштиришга ќаратилган илмий фаолият ћисобланади.
Янгиликлар бозори янги ташкилот, олий ўќув юртлари, ваќтинчалик илмий жамоа, илмий ходимлар бирлашмаси, тижорат ташкилотлари, илмий-тадќиќот бўлинмалари, мустаќил лаборатория ва бўлимлар, молиялар ва хорижий янгилик яратувчилардан ташкил топади.
Юќорида ќайд этганимиздек, янгилик илмий-техника фаолиятининг пировард натижаси сифатида янги технология, товар, хизмат тури, янги усул ва бошќалар кўринишида амалга ошириладиган жараён бўлиб, ваќт ва ресурслар сарфланишини таќазо этади. Бу маънода бозор икки ўринни, яъни позицияни эгаллайди ва ќарам-ќаршилик бирлиги ва кураши ќонунининг бирлигини намоён этади.
Бир томондан тижорат ташкилотлари ва бошќа хўжалик субъектлари раќобат бозорида ишлаб чиќаришни ташкил этиш ва бошќаришни ривожлантириш; маћсулотлар сифати ва хизматини яхшилаш; ишлаб чиќариш харажатини камайтириш; техник хизмат тизимини такомиллаштириш; истеъмолчилар эксплуатация харажатларини камайтириш; ўз маћсулотининг фойдасини, самарасини ошириш; хизмат турини кўпайтириш; сотиш ва нархни истеъмолчи тан олган даражада саќлаб туриш; маркетинг хизматини ва кўргазма ахборотлар фаолиятини яхшилаш.
Иккинчи томондан тижорат ташкилотлари манфаатига мос келмайдиган катта илмий-сиёсий аћамиятига эга бўлган янгиликлар тан олинади. Раќобат фаќат раѓбатлантириб ќолмасдан тижорат ташкилотларини ва бошќа хўжалик субъектларини янгиликлар бозорига ва унинг шаклланишида иштирок этишга даъват этади.
Янгиликлар бозорида иштирок этиш ќўйидаги асосий шаклларда рўй бериши мумкин.

1. 
   Илмий-тадќиќот ва тажриба-конструкторлик ишларини олиб бориш учун хусусий илмий, илмий-тадќиќот ва экспериментал базани ривожлантириш.
   
2. 
   Бошќа ташкилотлар билан биргаликда кооперация шаклида тадќиќот ишларини олиб бориш.
   
3. 
   Бошќа ташкилотларга илмий-тадќиќот ёки экспериментал ишларни олиб бориш учун буюртмалар бериш ёки режалаштириш.
   
4. 
   Товар ва хизматлар лицензиясини сотиб олиш.
   
5. 
   Тайёр буюмларни, технологияни сотиб олиш, ноу-хау ва бошќа интеллектуал мулклар.
   
6. 
   Номатериал активларни акция, облигация, чет эл капитални жалб ќилиш, биргаликда ишлаб чиќаришни ташкил этиш орќали сотиб олиш.
   

Инновация фаолияти илмий, илмий-техник натижаларни ва интеллектуал салоћиятни янги ёки амалда ишлаб чиќарилаётган маћсулот сифатини яхшилаш ёки хизмат кўрсатиш учун фойдаланадиган йўналишдир.
Инновация жараёнини кенгроќ тушуниш учун уни ћар-хил позицияда ва деталлаштириш даражасида ќараш лозим.
Биринчидан, изчиллик билан бир йўла илмий-тадќиќот, илмий техник, инновация ишлаб чиќариш фаолияти ва маркетингни амалга оширишдир.
Иккинчидан, янгиликнинг ваќтинчалик ћаёт даври, яъни ѓоянинг пайдо бўлиши, ћаётга тадбиќ этилиши ва кенг тарќалиши сифатида ќараш мумкин. Бундай шароитда у инновацион лойића сифатида намоён бўлади, хусусий ћолда эса хўжалик ћаётига инвестиция лойићаларининг кенг жорий этилиши сифатида ќаралади.

20.9. Инновация жараёнининг асосий босќичлари ва ташкилий шакллари

Инновацион жараён деганда, умумий ћолда ихтирони, янги технологияни, янги маћсулотлар ёки хизматни, ишлаб чиќариш, молия, маъмурий ћарактерга эга интеллектуал фаолият турини тижоратлаш жараёни тушунилади. Инновация жараёнининг тавсифнома ва асосий босќичлари ќуйидагилардан иборат:
Биринчи босќичда фундаментал тадќиќотлар олиб борилади. Тадќиќотлар академия институтлари, лабораторияларда олиб борилади. Молиялаштириш асосан ќайтиб бермаслик шарти билан амалга оширилади.
Иккинчи босќичда амалий ћарактерга эга бўлган илмий ишлар олиб борилади. Бу барча илмий-тадќиќот институтларида олиб борилади ва давлат томонидан, яъни бюджетдан (давлат илмий дастури ёки танлов асосида) ћамда буюртмачи томонидан амалга оширилади.
Маълумки, асосий тадќиќот натижалари ћамма ваќт ћам олдиндан маълум бўлавермайди, шунинг учун бошланѓич босќичда хавф-хатар даражаси анча юќори бўлиб, баъзида салбий натижа олиши мумкин ёки боши берк кўчага кириб ћам ќолиш мумкин. Айниќса, мана шу босќичда ќўйилган капитал маблаѓнинг йўќотиш хавф-хатари эћтимоли пайдо бўлади ва инвестиция ва инновация ўсиш хавф-хатари ћисобланади. Шунинг учун хавфли инвестиция деб аталади.
Учинчи босќичда тажриба контрукторлик ишлари ва экспериментал ишлаб чиќариш олиб борилади. Улар ихтисослашган лабораторияларда, конструкторлик бюроларида (КБ), ишлаб чиќариш тажриба участкаларида, йирик саноат корхоналаридаги илмий-тадќиќот бўлимларида олиб борилади.
Молиялаштириш айнан иккинчи босќичдаги каби давлат ва ташкилот шахсий маблаѓлари ћисобига олиб борилади.
Тўртинчи босќичда – тижоратлашув жараёни давом этади, яъни ишлаб чиќариш, маћсулот билан бозорга чиќиш ва ишлаб чиќарилаётган маћсулотларнинг асосий ћаётий босќичлари бўйича иш жараёни давом этади.
Учинчи босќич бўсаѓасида ва бозорга чиќишда ишлаб чиќаришни кенгайтириш учун реклама фаолияти учун катта инвестиция талаб ќилинади. Бу инновация босќичида янгиликка бозор реакцияси ћали аниќланмаган бўлади ва хавф-хатар даражаси анча юќори бўлади. Шунинг учун инвестиция хавфли тавсифига эга бўлади.
Ишлаб чиќаришнинг ўсишини таъминлаш учун, маћсулот раќобатбардошлилик даражасини ошириш учун ва инвестиция харажатларини ќоплаш учун бу босќичда ќимматбаћо ќоѓозлар эмиссияси ўтказилади. Бу ќўшимча инвестицияни жалб ќилиш имконини беради, ундан оќилона фойдаланиш маћсулот ёки хизмат раќобатбардошлигини саќлаб ќолади. Шу билан инновация жараёни нићоясига етади.


Хулоса

Умумий маънода стратегик менежмент – бу корхонанинг тутган йўлини мустаћкамлашга, истеъмолчиларнинг талабини ќондиришга ва ўз олдига ќўйилган маќсадларга эришишга ќаратилган истиќболга йўналтирилган бошќаришдир. Менежерлар корхона ќайси йўналишда ривожланишини аниќлаш ва ћаракат усулини танлашда асосли ќарорлар ќабул ќилиши учун стратегияни ишлаб чиќадилар.

Инновация – сўзи инглиз тилидан олинган бўлиб, «янгиликни жорий этиш» деган маънони англатади. Янгилик деганда янги тартиб, янги одат, янги усул, ихтиролик, янги воќеликни тушуниш, янгиликни ишлаб чиќаришга жорий этиш тушунилади. Янгиликни пайдо бўлиши ва унинг тарќалиши билан боѓлиќ бўлган жараён инновация жараёни деб аталади. Бозорга янгиликнинг кириб келиши янгиликнинг тижоратланиши дейилади. Янгиликнинг пайдо бўлиши билан унинг ћаётга тадбиќ этилиши ўртасидаги давр инновация даври деб аталади.