Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Нормал (Гаусс) тақсимоти учун қуйидаги ифодалар мавжуд: 


2
1
)
(

t
f
. е
 
2
2
2
/
)
(

t
t
i


(18) 
t
ва 

2

- натурал лагорифми асоси. 
t
ва

2

, 
бу ерда
t
ва

2

- тақсимот параметрлари. 
Ассиметрия параметри қуйидаги формула билан аниқланади: 
3
)
(




x
x
m
A
i
i
. (19) 
Агар А>0 бўлганда эгри чизиқ мусбат ассимметрияга (чап 
томонлама жойлашади), яъни ейилиш жадал кечиши кутилади, А<0 
бўлганда эса эгри чизиқ манфий ассиметрияга (ўнг томонлама 
жойлашади) эга, яъни ейилиш аста-секинлик билан равон тарзда 
кечади. 
Симметрия коэффициенти: 

---

148

)
(
ax
i
m
x
x
а


, (20) 
бу ерда х
i
(m
max
) - энг катта ординатага мос абцисса; 
Агар а>0 - ҳолат бўлганда эгри чизиқ мусбат ассиметрияга эга 
ва а<0 - бўлганда эса эгри чизиқ манфий ассиметрияга эга. 
Демак, деталарнинг асосий ишончлилик кўрсаткичларига 2-
расмда тақдим этилган формулалар ёрдамида баҳо бериш мумкин. 
Меҳнат сарфи (ҳаражатлари) билан машиналар параметрлари 
оралиғидаги назарий алоқалар (2)-(13) формулалар ёрдамида 
аниқлангандан кейин (1)-чи формула ёрдамида тадқиқот объекти 
учун таъминланган ёки талаб қилинган техник даража улишини 
белгиловчи технологикбоплик коэффициентини аниклаймиз. 
Таҳсил олувчи талабалар муайян тадқиқот объектининг 
ишончилилик кўрсаткичларини аниқлаш, эмпирик формулаларни 
танлаш, уларнинг график кўринишини тасвирлаш ва улар асосида 
ҳақиқий ёки назарий тақсимот қонунлари графикларни 
қуришга оид инженарлик-ҳисоблаш кўникмаларни амалий 
машғулотларни ўтиш жараёнида ҳосил қиладилар. 
Нормал тақсимотдан вариация коэффициентининг кам қиймат-
лардагина фойдаланган маъқул. 
Тақсимот қонунлари тўғрисидаги гепотезаларни текшириш 
қишлоқ хўжалик машиналари ва улардаги элементлар 
ишончлилигини тадқиқот қилишда кузатиш натижаларини дастлаб 
таҳлил қилингандан сўнг тадқиқот қийматлари қандай тақсимланиш 
турига мансублиги тўғрисида тахмин қилинади. Қабул қилинган 
ишчи гипотезаси бир қанча кузатишлар (х
1
х
2
,..., х
п 
математик-
статистик ишлов беришлар) натижасида текширилади. Бунинг учун 
мумкин бўлган барча кўрсаткичлар бир-бири билан кесишмайдиган 
икки кўпликларга- Si ва 

ларга бўлинади. Агар кузатиш жараёнида 
олинган натижалар учун кўрсаткич қиймати Sj кўплик чегарасида 
бўлса, тақсимот қонуни кўриниши тўғрисида дастлаб танланган 
гипотеза тасдикланган ҳисобланади. Қийматлар (х
1,
х
2
,..., x
n
)S
2
кўпликлар чегарасига етганда эса гипотезадан воз кечилади. S
1
 ва S
2
чегаралари критик қийматлар ҳисобланади. 
Критик соҳа чегарасини танлаш ишончлилик эҳтимоллиги 
даражасини қабул қилишга боғлиқ тасодифий қиймат 

---

149
тақсимот қонуни тўғрисида ҳарорнинг тўғрилиги ҳақидаги 
гипотезани текширишда фойдаланилади. Олдиндан чамалашга 
тегишли усулларни асосий уч гуруҳга бўлиш мумкин: эксперт 
баҳолаш 
усуллари; 
физик, 
физик-математик 
ва
информацион моделларни ўз ичига олувчи моделлаштириш 
усуллари; дастлаб тадқиқот натижаларида олинган ахборотлар билан 
интерполяция 
ёки 
экстраполяция 
қилинган, 
олдиндан 
баҳолашнинг статистик усуллари (экстраполяция усули). 
Дехқончиликда булардан учинчи усул кенг қўлланилиб 
келинмоқда, шу боисдан унга кўпроқ тўхталамиз.