Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

Индукцион метод (хусусий, якка ходисалардан умумий 
хулосаларга келиш, алоҳида фактлардан умумлашмага ўтиш);
Детуктив метод (хусусий ҳолатни ўрганишдан умумий 
асосларга ўтиш), бу усул математика ва назарий механикада 
ишлатилади; 
Илмий 
абстрагировкалаш 
(объектнинг 
хусусий 
томонларидан умумий, муҳим қонунларини тадқиқ қилиш. 
Табиат қонунлари бунга мисол) 
Формализациялаш (ҳисоблаш ишларида кенг қўлланилади, 
математика соҳасида). 
1-расм. Техник соҳада қўлланиладиган асосий тадқиқот 
методлари туркуми. 
2-расм. Тадқиқот объекти ва уни кетма-кет соддалаштириш 
(идеализациялаш) босқичлари:  1-шинали ғилдирак; 2-ўқ; а-
йиғилган шина ғилдираги; б-бикирли диск; в-айлана. 
Эластик шинали автомобил ғилдираги горизонтал таянч 
юзасига юклама Р остида ҳаракат қилади (2, а-расм). 

---

36
Экспериментал тадқиқотлар ёрдамида нисбий босим қиймати қайси 
параметрларга боғлиқ ўзгаришини билиб бўлмайди. Шу боис бу 
қийматни аниқлаш учун назарий тадқиқот ўтказишни тавсия 
этамиз. Тадқиқотнинг биринчи босқичида масала ҳолатини 
ўрганиш асосида ерга таъсир этувчи босимни қуйидагича 
аниқлашимиз мумкин: 
,
к
F
P
p

кгс/см
2
. 
Ушбу ифодага биноан қуйидаги гипотезани ўртага 
ташлашимиз мумкин: нисбий босим қиймати ғилдиракка таъсир 
этувчи куч ва унинг диаметрига боғлиқ. Чунки тўқнашиш юзаси F
к
, 
ҳозирча бизга маълум бўлмаган ғилдирак ва шинанинг ўлчамларига 
боғлиқ. 
Илгари сурилган ишчи гипотезани кенгайтирган ҳолда ва 
объектни таҳлил қилиш методидан фойдаланиб айтишимиз 
мумкинки, юкланма қиймати F
к
юзасига ҳам боғлиқ. Чунки бикирли 
шина юклама ошган сари радиал йўналишда деформацияланади. 
Охирги хулоса бу ҳолат Гук қонуни аналогияси билан 
боғлиқлиги мумкин деган фикрга олиб келади. Физика ва 
материаллар қаршилиги фанларидан маълум бўлган ушбу қонунга 
асосан: 
,
E
S
P
L
L



(1) 
бу ерда L ва ΔL – стержень узунлиги ва унинг абсолют 
қисқариш қиймати, см; 
S – старженнинг кўндаланг қирқим юзаси, см
2
; 
E – стержень материалининг бикирлик модули, кгс/см
2
(Н/см
2
). 
Кейинчалик, таҳлил ишлари фақат абстрагировкалаш методи 
ёрдамидагина, яъни ундаги муҳим хусусиятларни ажратиб олиш ва 
баъзи фаразларни қабул қилиш орқали олиб борилиши мумкин. 
Бунинг учун, энди эластик тишли автомобил ғилдирагини диаметри 
«Д»га тенг ва кенглиги «b» бўлган бикирли цилиндрик барабан 
кўринишида тасвирлаймиз. Бу тадқиқотнинг иккинчи босқичини 
ташкил этади. 

---

37
Агар бу барабан ўқига Р га тенг юклама қўйилса, у ΔR 
қийматга деформацияланади. Яъни унинг юкламасиз эркин 
ҳолатдаги ОA га тенг радиуси
R
c
= 0,5D, R
c
=0,5D – ΔR. 
(2) 
ҳолатгача камаяди. 
Натижада, шинанинг таянч юзаси тўғри бурчакли шаклга 
айланади: 
F
к
= ℓb, см
2
. 
бу ерда ℓ-юза узунлиги; b-юза кенглиги. 
Лекин, протектор маълум нақшга эга, унга тўлдириш 
коэффициенти «К» ни киритиш зарур, у 0,8 га тенг. 
Шунинг учун ҳақиқий юза: 
F ≈ K·ℓ·b; F
к
≈ 0,8 ℓ·b, м
2
(3) 
бу ерда К-тўлдириш коэффициенти. 
Кўриниб турганидек, абстрагировкалаш жараёнида тадқиқот 
объекти анча соддалашди, у энди оддий геометрик шаклга эга 
бўлди. Албатта у баъзи хусусиятларини ҳам йўқотди. Бу каби 
асосий соддалаштиришлар - ғилдиракнинг цилиндрик шакли ва 
материалнинг бир хил таркиблилигига олиб келди. Бу масалани 
анча ихчам холатга олиб келди. 
Тадқиқотимизнинг 
навбатдаги 
босқичида 
математик 
методлардан фойдаланиб (1)-ифодани бошқача ёзишимиз мумкин: 
ΔL~ΔR, L~0,5D ва S~F
к
. 
Шунинг учун Гук қонунидан қуйидаги нисбатни ҳосил 
қиламиз: 
,
E
S
P
L
L



бундан 
.
5
,
0 D
E
F
R
P
к



Унинг ўнг томонини С
ш
билан белгилаб шинанинг бикирлигини 
аниқлаш формуласини ҳосил қиламиз: 
,
R
P
C
ш


кгс/см 
. 
(4) 

---

38
Бу қиймат деформация бирлигига тўғри келадиган вертикал 
кучни ифодалайди. 
Контакт юзаси узунлигини аниқлаш учун абстрагировкалаш 
жараёнини навбатдаги даражага олиб чиқамиз, яъни тадқиқотнинг