Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети

1-расм. Машина деталари ресурсини аниқлаш схемаси. 
Учбурчак абв-дан машина деталарининг тўлиқ ресурсини 
(Т
дп
) аниқлаш формуласини топамиз: 
Wg
И
И
tg
бв
Т
н
пр
дn




, (1) 
бу ерда И
пр
 - деталнинг чегаравий ейилиши;
W
g
 - деталнинг ўртача ейилиш тезлиги; 
И
и
 - чиниқтириш давридаги деталнинг ейилиш киймати. 
Бундан: 
дп
н
пр
g
Т
И
И
tg
W




. (2) 
Деталарнинг чиниқтириш давридаги ейилиш қийматини 
аниқлаш қийин. Талабалар билан бўлган мунозара ёрдамида 
чиниқтириш даврида асосан қандай ўзгарувчан параметр таъсирида 
ейилиш жараёнининг ўзгариш суръатига аниқликлар киритилади. 

---

260
Талабалар фикрини инобатга олган ҳолда чиниқтириш давридаги 
ейилиш қийматларни ҳисобий ишларда эътиборга олмаса ҳам 
бўлиши мумкинлигини асослаймиз. Кенг мунозаралардан 
келиб чиққан ҳолда детал ва бирикманинг тўлиқ ресурсларни 
аниқлаш учун қуйидаги формулалар тавсия қиламиз: 
д
пр
дп
W
И
Т

; 
с
н
пр
сп
W
S
S
Т


; 
бу ерда S
H
 - чизмадаги бирикманинг бошлангич тирқиши; 
S
пр
 - техник талаблар бўйича бирикманинг чегаравий
тирқиши;
W
с
 - бирикма ейилишининг ўртача тезлиги. 
Машина деталари ейилиш тезлигини дала шароитларида 
машиналарни қисмларга ажратмасдан аниқлашга имкон бермайди, 
шунинг учун ейилиш тезлиги уни ишлаш вақтига тегишли равишда 
аниқланади. Умумий ҳолат учун деталнинг ейилишини ишлаш 
вақтига нисбатан аниқлаш қиймати қуйидаги даражали функция 
ёрдамида аниқлашимиз мумкин, яъни: 
И
Н
=КН

,
(5) 
бу ерда К- пропорционаллик коэффициенти; 

 - даража кўрсаткичи (у детални ишлатиш жараёндаги 
ейилиш тезлигини тавсифлайди). 
Бунда 

=1 бўлганда ейилиш қиймати ишлаш вақти Н-га тўғри 
пропорционал кечади. Агар 

<1 ёки 

>l-ra тенг бўлса, ейилиш 
тезлиги тегишли равишда суст ёки аста-секин ортиб бориш 
тенденциясига эга. (5)-чи ифода деталарнинг (бирикмаларнинг) 
тўлиқ ёки қолдиқ ресурсларини индивидуал прогнозлашда қўллаш 
кўп қийинчиликлар билан боғлиқ. Чунки ундаги даража 
кўрсаткични машиналардан фойдаланиш шароитларига мос ҳолда 
ўзгаришини баҳолаш мумкин эмас. У эҳтимолий хусусиятга эга ва 
уни олдиндан ҳисоблашга имкон бермайди. Шундай қилиб, 

---

261
муаммо юзага келди, хуш, уни қандай ечиш мумкин. Бу муаммони 
ечиш учун «ақлий ҳужум» усулидан фойдаланамиз. 
«Ақлий ҳужум» усулидан фойдаланиб, мунозара жараёнида 
вужудга келган техник муаммонинг ижобий ечимини қидиришга 
ўтамиз. Талабалар томонидан берилган фикрларни эътиборга олган 
ҳолда энг мақбул ечимни саралаб оламиз. Мақбул ечим талабалар 
томонидан берилмаган шароитда маърузачи томонидан бир қанча 
вариантлар тавсия этилиб, улар ичидан муаммони ечишга имкон 
берувчи оптимал вариантга аниқлик киритилади. Фараз қилайлик, 
талабалар томонидан берилган тавсия оптимал бўлиб, у 2-расм 
билан тавсифлансин. 
Тизимли ёндошиш усулини қўллаган ҳолда галма-гал равишда 
индивидуал диагностика усулидан кенг фойдаланамиз. Бу расмдан 
кўриниб турганидек, деталнинг тўлиқ ресурси алоҳида икки 
қисмга бўлинган. Дастлабки фойдаланиш пайтидаги ўлчанган 
ресурс- V
U3M
ва деталнинг чегаравий ҳолатга (ейилишга) етгандаги 
ресурси – T
c
до
. Детал (бирикма) ресурсини бу усулда ҳисоблашда 
биринчи қисмга тегишли бўлган ўртача ейилиш тезлигини қуйидаги 
формула билан ҳисоблашимиз мумкин (2-расм): 
изм
изм
д
Т
И
W

(6) 
бу ерда И
изм
 – ўлчангандаги деталнинг ейилиш қиймати.