Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги самарқанд қишлоқ ХЎжалик институти

4. Fermer xo`jaliklarida tabiiy resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari.

4.1. Yer resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari.
Qishloq xo’jaligida yer resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligi xo’jaliklarga berkitilgan yer resurslardan foydalanish samaradorligi sifatida ham, qishloqxo’jaligiga yaroqli yer va uning alohida turlari bo’yicha foydalanishning samaradorligi sifatida ham xarakterlaydigan ko’rsatkichlar tizimi orqali ifodalanishi mumkin. Ko’rsatkichlarning bir qismi turli xil yer resurslari maydonlari hajmining miqdoriy o’zgarishlarini xarakterlaydi va ma’lum darajada ulardan foydalanishning ekstensiv xarakterini aks ettiradi, boshqa qismi yerdan foydalanishning intensiv darajasini xarakterlaydi, ya’ni 1 gektar maydon hisobiga to’g’ri kelgan u yoki bu ishlab chiqarish samarasini aks ettiradi.

Qishloq xo’jaligiga yaroqli yerlardan foydalanish samaradorligini xarakterlaydigan ko’rsatkichlarga, shuningdek dehqonchilik, chorvachilik alohida mahsulotlarini ishlab chiqarishning, shuningdek tarmoqlar va butun qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishining rentabelligi ham kiradi.

Taqqoslanadigan xo’jaliklarda yer resurslaridan foydalanishning samaradorligini baholashda qishloq xo’jaligiga yaroqli yer turlari (haydaladigan yer, pichanzor, yaylov) o’rtasidagi, ya’ni tuproq unumdorligi o’rtasidagi farqni hisobga olish zarur. Buning uchun yerni iqtisodiy baholash ballaridan foydalaniladi. Taqqoslama (kadastr) yer maydonidan olingan u yoki bu mahsulotni yoki hosildorlikni aniqlash uchun haqiqiy ko’rsatkichni 100 ga ko’paytirib va yer bahosi balliga bo’lish kerak. Masalan: 1 ga yerdan olingan g`alla hosildorligi 42 sentner bo’lib, shu yerning iqtisodiy bahosining balli 90 ga teng bo’lsa, u holda 1 gektar kadastr maydonidan olingan hosildorlik 46,7

(42x 100:90=46,7) sentnerni tashkil etadi.

Qishloq xo’jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni ko’paytirishning zaruriy sharti, hozirgi vaqtda ayni dolzarb masala bo’lgan, yer resurslaridan foydalanish samaradorligini sezilarli darajada oshirish hisoblanadi. Chunki hozirgi vaqtda respublikada ham, viloyatda ham asossiz ravishda qishloq xo’jaligidagi unumlm yerlar oborotdan chiqarilib, sanoat va grajdan qurilishiga, aholiga uy-joy qurish uchun berib yuborilmokda. Tuproq erroziyasi, yerdan xo’jasizlarcha foydalanish va boshqa omillar ham yerdan foydalanishga salbiy ta’sir ko’rsatmokda.

Bozor munosabatlariga o’tish, yerga nisbatan davlat mulki monopoliyasini va markazlashtirishni bekor qilish, yer munosabatlarining bozor iqtisodiyoti tizimiga faol kirib borishini taqozo etadi.

Yer resurslaridan yuqori, samarali foydalanish—qishloq xo’jaligi ekinlari hosildorligini ko’paytirish va tuproq unumdorligini oshirish ta’siri ostida bo’ladi.

Quyidagi jadvalda biz fermer xo`jaliklaridagi o`simlikchilik mahsulotlari hosildorligini tahlil qildik. Unga ko`ra tuman fermer xo`jaliklarida hosildorlik darajasi turli darajada o`zgargan. 2012-yilda bug`doyning hosildorligi 57,4 ts/gani tashkil etib, 2010-yilga nisbatan 13,2 tsentnerga oshgan. Bunday o`sish pomidorda 2,9 tsentnerni, kartoshkachilikda 10 tsentnerni, tamakining Dyubek navida 3,3 tsentnerni va uzumchilikda 51,1 tsentnerni tashkil etgan. Ammo, arpaning hosildorligi 16,8 tsentnerga, sabzavotlar 42,6 tsentnerga, Tamakini Izmir navida 2,2 va Basma navida 0,1 tsentnerga, meva 34,5 tsentnerga kamayish kuzatilgan. Tamakining Dyubek navida hosidorlik darajasi oshgan bo`lsada, uning maydonining 526 gektarga qisqarishi natijasida yalpi hosili 660,3 tonnaga kamaygan.

9-jadval

Urgut tumani fermer xo`jaliklarida o`simlikchilik mahsulotlari hosildorligining o`zgarishi

T/r	Ekin turlari	2010-yil			2011-yil			2012-yil			2012-yilda 2010-yilga nisbatan o`zgarishi
		Maydoni, ga	Yalpi hosil, t	Hosildor-lik, ts/ga	Maydoni, ga	Yalpi hosil, t	Hosildor-lik, ts/ga	Maydoni, ga	Yalpi hosil, t	Hosildor-lik, ts/ga	Maydoni, ga	Yalpi hosil, t	Hosildor-lik, ts/ga
1	Boshoqli don	8100	33200	41,0	6700	31760	47,4	8100	41540	51,3	0	8340	10,3
	sh.j.dan Bug`doy	6648	29367	44,2	6605	31418,5	47,6	7067	40548	57,4	419	11181	13,2
	arpa	1452	3833	26,4	95	341,5	35,9	1033	992	9,6	-419	-2841	-16,8
2	Sabzavot jami	640	14450	225,8	1364	26189	192,0	1364	24985	183,2	724	10535	-42,6
	sh.j.dan pomidor	175	4500	257,1	175	4900	280,0	175	4550	260,0	0	50	2,9
	piyoz	150	3300	220,0	210	4560	217,1	210	4620	220,0	60	1320	0,0
	boshqa sabzavotlar	315	6650	211,1	979	16729	170,9	979	15815	161,5	664	9165	-49,6
3	Kartoshka	265	4800	181,1	450	11610	258,0	665	12713	191,2	400	7913	10,0
4	Tamaki jami	7597	9133,3	12,0	7597	8211,9	10,8	7254	8064,5	11,1	-343	-1068,8	-0,9
	sh.j dan Dyubek	1516	2840,3	18,7	1449	2365,3	16,3	990	2180	22,0	-526	-660,3	3,3
	Basma	1074	1188,4	11,1	1479	1407,9	9,5	1330	1463	11,0	256	274,6	-0,1
	Izmir	5007	5104,6	10,2	4669	4438,7	9,5	4610	3688	8,0	-397	-1416,6	-2,2
	Verjiniya							324	733,5	22,6	324	733,5	22,6
5	Uzum	4216	19980	47,4	4908	34356	70,0	4908	48321	98,5	692	28341	51,1
6	Meva	260	3011	115,8	260	2106	81,0	260	2115	81,3	0	-896	-34,5
7	Yem xashak ekinlari	802	12672	158,0	1465	19777	135,0	1544	20072	130,0	742	7400	-28,0
	Jami	21880	x	x	22744	x	x	24095	x	x	2215	x	x

Urgut tumani qishloq va suv xo’jalik bo’limi ma’lumotlari asosida tuzilgan

Bu omillar yerga bo’lgan mulkchilik va zonalararo ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasidir.

Birinchi guruh omillar, bu yerga bo’lgan mulkchilik bo’lib, uning shakllari quyidagilardan kelib chiqadi:

1. 
   Yerga bo’lgan xususiy mulk;
   
2. 
   Yerga umrbod merosli egalik qilish;
   
3. 
   Yerdan foydalanish;
   
4. 
   Yerni ijaraga berish;
   
5. 
   Yer uchun to’lov.
   

Yer resurslaridan samarali foydalanishning umumlash-tiruvchi ikkinchi guruh omillari ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi bo’lib, u tuproq unumdorligini tiklaydigan, saqlay-digan va oshiradigan, dehqonchilik mahsulotlari ishlab chiqarishning qulay sharoit yaratishga yo’naltirilgan, kompleks o’zaro aloqador agrotexnik, meliorativ va tashkiliy-iqtisodiy tadbirlarni ifodalaydi.

Respublikamizda ishlab chiqilgan ilmiy asoslangan dehqonchilik sistemasi ekin maydonlaridan intensiv foydalanishga yo’naltirilgan quyidagi katta kompleks tadbirlarini o’z ichiga oladi;

1.Tuproqning iqtisodiy umumdorligini oshirish bo’yicha amalga oshiriladigan meliorativ tadbirlar sistemasi (sug’orish, zaxni qochirish, ximiyaviy meliorasiya va boshqalar).

2.Tuproqni ishlashining ilmiy asoslangan sistemasi (Akad. Muhammadjonov tavsiyasi).

3.Almashlab ekish sistemasi.

4.O’g’itlash sistemasi.

5.Urug’chilik.

6.Begona o’tlar bilan, qishloq xo’jalik ekinlari kasalliklari bilan kurashuvchi tadbirlar sistemasi.

7.Suv va shamol erroziyasiga qarshi kurash tadbirlari sistemasi.

8.Dalalarni himoya qiluvchi o’rmonzorlar barpo qilish.

Yer resurslarini muhofaza qilish va foydalanishni nazorat qilishni amalga oshirish ishida muhim rolni monotoring o’ynaydi. Yer monitoringi, yerdan foydalanishda salbiy (negativ) jarayon oqibatlarini bartaraf etish va ogohlantirish, yer resurslaridan o’zgarishlarni aniqlash, ularni baholash uchun yer resurslari holatini kuzatish sistemasini ifodalaydi. Monitoringning vazifasi, shuningdek davlat tomonidan yerlarni muhofaza qilish va undan foydalanishni nazorat qilishni, hamma davlat, kooperativ va boshqa korxona va tashkilotlar, shuningdek fuqarolarni yer resurslarini muhofaza qilish va samarali foydalanish maqsadida yer qonunchiligi talablariga qat’iy rioya qilishni ta’minlashni amalga oshirishdan iborat.

4.2. Qishloq xo'jaligida suv resurslaridan foydalanish samaradorligini oshirish imkoniyatlari.
Tabiiy va xo’jalik sharoitlaridan kelib chiqib yerni sug’ormay ekinlardan mo’l hosil yetishtirish mumkin emas. Ekinlarni o’sish davrida me’yoridagidek rivojlanishi uchun kerakli oqova suvni sug’orish maydonida bir tekis taqsimlash, suvni tuproq va havo namiga aylantirib berishga qaratilgan tadbirlar majmuasi sug’orish usuli deb yuritiladi.

O’zbekiston Respublikasining tabiiy–iqlim sharoitlari qurg’oqchil mintaqaga mansubdir, shuning uchun sug’orish ishlari asosan egatlar orqali, taxtalarga va cheklarga bo’lib amalga oshiriladi.

Sun’iy sug’orish o’tkazilganda quyidagilar ta’minlanishi kerak:

- yuqori ish unumdorligi;

- kam suv sarflab, yuqori meliorativ ko’rsatgichlarga erishish;

- sug’orish tarmoqlarining yuqori texnik ko’rsatgichlarga ega bo’lishi va boshqalar. Sun’iy sug’orish yaxshi natija berishi uchun bu jarayon o’rmon-texnika meliorasiyasi (sug’orish maydonlari atrofiga va sug’orish tarmoqlari qirg’oqlariga daraxtlar o’tkazish) va agrotexnik tadbirlar (yerlarni tekislash, ularni sug’orishga tayyorlash, eng maqbul sug’orish rejimini tanlash) bilan birga olib borilishi kerak. Qishloq xo’jalik ekinlarini sug’orish quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:

• 
  yer ustidan sug’orish;
  
• 
  yomg’irlatib sug’orish;
  
• 
  tuproq ichidan sug’orish;
  
• 
  tomchilatib sug’orish;
  
• 
  sizot suvlari sathini ko’tarib (subirrigasiya) sug’orish;
  
• 
  tuman hosil qilib sug’orish (dispers sug’orish usuli).
  

Yer ustidan sug’orish usulida suv tuproq ustidan taqsimlanadi hamda shu orqali namlanadi. Bu usul O’zbekistonda ko’proq qo’llaniladi. Chunki u qulay va oz mablag’ talab qiladi. Sug’orish oddiy bo’lib, tuproq strukturasi yaxshi saqlanadi va hosildor qatlamni kerakli chuqurlikda namlantiradi. Suv sifatiga talab kam, tuproq sho’rini yaxshi yuvadi.

Yomg’irlatib sug’orish usulida suv maxsus mexanizmlar yordamida ekin maydoniga yomg’ir shaklida purkaladi va tuproqqa shimiladi. Bunda faqat tuproq emas, balki o’simliklarning ustki qismi ham namlanadi. Egatlab sug’orishga nisbatan mehnat unumdorligi 3-4 barobarga oshadi, 15-20 foiz suv tejaladi. Sug’orish me’yori o’rtacha 700-800 m³/gani tashkil qiladi va bitta agregat bir kunda 10-13 gektar ekin maydonini sug’ora oladi. Bu usul sug’orish ishlarini mexanizasiyalash va avtomatlashtirishdan tashqari tez-tez kam – hajmda sug’orish, qiyin mikrorelyefni suv bilan ta’minlash, hosildor qatlam chuqurligini kerakli miqdorda namlash imkonini beradi. Afzalligi – yerdan va suvdan foydalanish koeffisiyenti yuqori bo’lib, mikroiqlimni yaxshilaydi.

Tuproq ichidan sug’orish usulida suv tuproq ustidan emas, balki ichidan o’rnatilgan quvurlar orqali tuproqning hosildor qatlamiga yetkazib beriladi. Hosildor qatlamning namlanishi asosan tuproqning so’rish kuchi hisobiga sodir bo’ladi. Tuproq kapillyarlar orqali namlanadi. Bu usulni sho’r bosgan tuproqlarda tadbiq qilib bo’lmaydi. Afzalligi – suv bug’lanib isrof bo’lmaydi.

Tomchilatib sug’orish usulida suv tuproqqa maxsus quvurlar hamda ularga o’rnatilgan tomchilatgichlar yordamida tomchi holida to’g’ridan-to’g’ri har bir o’simlikning ildiziga yetkazib beriladi. Afzalligi – suv o’simliklarning hosildor qatlamida uzluksiz mo’tadil namlik, havo, ozuqa va tuz rejimlarini vujudga keltiradi, suv ekin ildiziga to’g’ridan-to’g’ri beriladi.

Sizot suvlari sathini ko’tarib (subirrigasiya) sug’orish usulida sun’iy ravishda sizot suvlarining sathi ko’tarilib (kollektor va zovur tarmoqlarini yopib qo’yish bilan), tuproqning so’rish kuchi hisobiga hosildor qatlam namlanadi. Afzalligi – suv tejaladi, bug’lanib isrof bo’lmaydi.

Tuman hosil qilib sug’orish usulida esa suv maxsus nasoslar yordamida quvurlar orqali bosim bilan ekin maydoniga tuman holatida parchalab beriladi. Bu usul asosan yerning mikro ob-havo sharoitini yaxshilash maqsadida ishlatiladi. Afzalligi – yuqori havo harorati me’yoriga keltirilishi evaziga suv tejaladi.

Sug’orishning biror usulini tanlashda har bir maydonning xo’jalik va texnikaviy talablari, shuningdek, iqlim, topografik va tuproq sharoitlari hisobga olinishi maqsadga muvofiq.

Sug’orishning har bir usuli o’ziga xos bo’lgan boshqariladigan sug’orish tarmoqlari tuzilishi va tegishli sug’orish texnikasi bilan, ya’ni sug’orish uchun beriladigan suvni sug’orish tarmog’idagi oqim holatidan sug’oriladigan dalalar tuprog’i namligiga va bu suvni o’simliklarga uzatish usullari bilan xarakterlanadi. Shuni alohida qayd etib o’tish kerakki, sug’orish usulini to’g’ri tanlash va sug’orish texnikasini to’g’ri hal qilish yerlardan samarali foydalanishda katta ahamiyatga ega.

Qishloq xo’jalik ekinlari turi bo’yicha yoppasiga va qatorlab ekiladigan ekinlarga bo’linadi. Ularning har qaysisi o’ziga mos sug’orish usulini talab qiladi. Jumladan:

• 
  ko’p yillik ekinlarni tomchilatib sug’orish yaxshi natija beradi (tog’li joylardagi bog’ va uzumzorlarni);
  
• 
  yoppasiga ekiladigan ekinlar asosan yer ustidan cheklarga bo’lib sug’oriladi (sholi va boshqa ekinlar);
  
• 
  egatga ekiladigan ekinlar uchun asosan yer ustidan egat olib, tuproq ichidan va yomg’irlatib sug’orish usullari qo’llaniladi (g’o’za va boshqa ekinlar).
  

11-jadval

Sug’orish usullarining samaradorligi

Sug’orish usuli	Tuproqni namlash	Havoni namlash	Tuproqda nam yig’ish	Sho’r yuvish	Tuproq yemirilishi oldini olish	O’g’it berish	Chiqindi suv bilan sug’orish	O’simlikni namlash	Begona o’tlarni oldindan undirish
Yer ustidan	+	–	+	+	–	x	x	–	+
Yomg’irlatib	+	+	–	–	x	x	x	+	+
Tuproq ichidan	+	–	+	–	+	+	+	–	–
Tomchilatib	+	–	–	–	+	+	–	–	–
Subirrigasiya	+	–	+	–	+	–	–	–	–
Tuman hosil qilib	x	+	x	–	+	x	–	+	x

* + - mumkin; – - mumkin emas; × - qisman mumkin
Sug’orishning har bir usuli va unga mos texnikasi quyidagi talablarga javob berishi kerak:

1. Sug’oriladigan ekindan eng yuqori hosil olishni ta’minlaydigan suv va u bilan bog’liq havo, ozuqa, tuz rejimlarini saqlash;

2. Unumdor qatlamda kerakli namlikni hosil qilish va uning ekin maydoni bo’ylab bir tekis taqsimlanishini ta’minlash;

3. Tuproqning qumoq strukturasini saqlash;

4. Sug’oriladigan maydondagi ekinlarni mexanizasiyalashtirish uchun maksimal shart-sharoitlaryaratish;

5. Suvdan foydalanish vaqtida undan boricha samarali foydalanish.

Sug’orish samaradorligini oshirish:

- Barcha suv iste’molchilariga kerakli hajmda suv yetkazib berish uchun fermerlar o’zaro hamkorlikda samarali suvdan foydalanish rejasini tuzishlari lozim.

- Fermerlar ekin turlaridan kelib chiqib sug’orish jadvalini ishlab chiqishi lozim. Bu ekinni kerakli vaqtda va yetarli xajmdagi suv bilan sug’orish imkonini beradi.

- Zichlashgan tuproq suvdan samarali foydalanish imkoniyatini pasaytiradi. Chunki o’simlik ildizlari chuqurda joylashgan namlikni o’zlashtira olmaydi. Suvdan foydalanish samaradorligini oshirish uchun yerni chuqur yumshatish va qishloq xo’jalik texnikalarining nam tuproq ustida harakatlanishini kamaytirish zarur.

- Sug’orish jadvaliga rioya qilmaslik zaxlanishni vujudga keltiradi. Tuproq yetarli namlangandan so’ng sug’orishni to’xtatish lozim.

- Sug’orishning kechiktirilishi natijasida o’simlikning chanqashiga sabab bo’ladi. U nimjon rivojlanadi yoki kasallikka chalinuvchan bo’lib qoladi. Shuningdek bu holat ekinning sekin o’sishi va poyasining yuqori qismi so’lishiga olib keladi.

Har bir ekin uchun o’ziga xos sug’orish usuli mavjud. Bu ekin maydonini bir xil me’yorda, ya’ni nam ham, yoki quruq ham bo’lmagan holatda saqlash imkoni beradi. Bu o’simlikning sog’lom rivojlanishini ta’minlaydi. Suvga talabi kam bo’lgan ekinlar yerning ortiqcha namlanishidan yoki qurg’ochilikdan zararlanishi mumkin. Tuproqdagi ortiqcha namlikning alomatlari juda sekin ko’zga tashlanadi, uni bartaraf qilish esa anchagina mushkul. Tuproqni sug’orish oraliqlarida quruq bo’lishiga amal qilish va ekinga ehtiyoj sezilganda suvberish maqsadga muvofiqdir. O’simlikni hyech qachon chanqatib qo’ymang, aksincha uning o’sishdan to’xtashiga birinchi sabab shudir.

- O’simlikning suvga bo’lgan talabini o’z vaqtida qondirish uning yaxshi rivojlanish omillaridan biridir.