Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

Каримов И. А.
Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йул и да. 
Т .6 .-Т ., 1998. - Б.51-62.
- 206 -

---

стон ҳақида нохуш тасаввурларни ю зага келтириш и ёки м ам - 
л акати м и зн и м ож аролар гирдобига торти ш и мумкин.
Д и н и й э к с тр е м и зм н и н г я н а б и р хусуси ятлари дан б и р и
ш ундаки, у и ж тим оий онгда д и н н и б ар ч а и қтисодий, с и ё ­
сий ва халқаро муаммолар ҳамда зи д д и ятларн и ҳал қи л и ш - 
н и н г универсал воситасидир деган нотўғри тасаввурни қарор 
т о п ти р и ш и м ум кин. Аслида, д и н и й д ун ёқараш д у н ёви й л и к 
ёки атеи зм каб и б о р л и қн и акс этти р у вч и ғоялар т и з и м и ­
н и н г тар к и б и й қисм идир. М асалан , д у н ё в и й л и к д и н и й л и к
ёки д аҳ р и й ли к н и инкор этм айди, я ъ н и у д и н и й л и к ва даҳ- 
р и й л и к орал и ғи да ж ойлаш ган м аъ н ави й -м ад ан и й ҳолатдир. 
Д и н ҳам ўз навбатида умуммиллий м аданий ю ксалиш йўли- 
да д у н ёви й д авл ат билан самарали ҳ ам к о р л и к қилиш и м ум ­
кин. Ф и к р и м и зн и н г исботи си ф ати д а А м ир Темур даврида 
ислом д и н и н и н г м арказлаш ган давл ат ту зи ш учун кураш ув- 
чи кучларни ж ипслаш тирувчи восита вази ф аси н и б аж арган - 
л и ги н и , си ёси й барқарорлик, и ж ти м о и й тотувли к ва тар ақ- 
қиётга хизм ат қилганлигини м исол кел ти р и ш и м и з м ум кин.
Д и н н и н г иж тимоий тараққиёт йўлидаги ф аолиятига анъана- 
ви й л и к ва ақидап арасгли к тараф дорлари тўсқинлик қилади. 
Агар диндаги зам онавийли к ва ан ъ ан ави й л и к тараф дорлари 
ж ам и ят ва давлат манф аатлари йўлида ўзаро муросага кела 
олм асалар мавжуд зиддиятлар к о н ф е сс и я доирасидан ч и қа- 
ди, иж гим оий туе олади. Ш у вақгдан бош л аб мазкур зидаи.- 
ятлар ж ам ият ва давлат учун таҳдид солувчи кучга айланади.
А срий м устам лакачилик чангали ва тутқунликдан қутул- 
ган ёки ўз м устақил йўлини ти к л аш йўлида турган давлатлар 
учун д и н и й экстрем и зм ўта хавф ли кучга ай л ан д и . Д и н и й
э к с т р е м и зм н и н г м утаассибликни ў зи га қурол қи л и б олган
ф у н д а м ен та л и ст и к , терр о р ч и л и к т а ш к и л о т л а р и . то м о н и д а н
бундай м ам лакатларга экспорт қи л и н и ш и хавф и кучайди. 1998 
йилда Н а м а н ган вилояти даги О та В али хон м аеж идида ин 
қурган ай ри м «ислом р аҳн ам олари »н и н г ки рди корлари ҳам 
ф и к р и м и зн и н г б и р исботидир. Н ам ан го н и й тахаллуси ни о л ­
ган Ж ум а Х ўж аев п о к и с то н л и к м у \о ж и р А м ж ет Али т а ъ ­
сирида Ф а р ғо н а водийсида ислом эк с т р е м и зм и н и н г аш ад ­
дий о қи м и — ваҳҳобийликни кенг тарғи б қилди.
- 207 -

---

М аълумки, ваҳҳобийлик XVIII асрнинг охирларида М ар­
казий А рабистоннинг Н ажд воҳасида юзага келган. Араблар- 
н инг Т уркия истибдодига қарш и кураш и, ж ам и ятн и модер- 
низациялаш тириш ва анъан ави й ли кн и саклаб қолиш тараф ­
д орлари уртасидаги р ако б ат, д и н и й таълим отда авли ёларга 
сиғиниш ақи д аси н и н г кенг ёйилиш ига тўсқи н ли к мазкур д и ­
ний-си ёси й оқим ни юзага келиш ининг асосий сабаблари эди.
В аҳҳобийлар ислом ни М уҳаммад пайғамбар даври даги асл 
ҳолатига қайтариш , уни сохта авлиёлардан халос қи л и ш м ақ- 
садида О ллоҳ ва и н со н ўртасидаги во си тач и -р уҳ он и й л арга 
қарш и ч и қ қ а н л ар , м уқаддас м озорлар ва авл и ёл ар га си ғи - 
ни ш н и и н ко р қилганлар. М усулм онларнинг б о й л и к к а ҳад- 
дан о р ти қ ихлос қўйиш лари , спиртли и ч и м л и кл арн и истеъ­
мол қи л и ш л ар и , наш а ва сигарета чеки ш лари , м усиқа, те ­
атр ва р ассо м ч и л и к би л ан ш уғулланиш лари, б ад и и й завқ- 
ш авқ о л иш лари кечирилм ае гу н о ҳ д еб эълон қ и л к .ь а н .
Ҳ озирги даврда ваҳҳобийлик Саудия А рабистонида рас­
мий тан олинган оқим бўлса-да, илгариги м уросаси зли к ху­
сусияти б ир қадар мўътадиллаш уви билан алм аш ган. Зеро, 
А рабистондаги муқаддас қадам ж олар қайта ти к лан ган ва д ав­
лат том он и д ан муҳофаза қилинм оқда. Л еки н улар и сл ом н и н г 
назорагида бўлган давлат тузиш , унинг иж тим оий хаётга таъ ­
си р и н и кучсизлантирувчи ҳар қандай я н ги л и к л а р га кдрш и 
м ам лакат ичкарисида ва халқаро миқёсда кураш м ақсадидан 
воз кечмаганлар.
Ў збеки сто н да ў р н аш и б олган ваҳҳ о б и й л арн и н г маш ъум 
реж аси халқни мавжуд тузумга қарш и қўзғатиб, ж иҳод, яъни 
даҳрийларга қарш и уруш га даъват этиш ва келаж акда ислом 
д авлатини ёки с о б и қ Қ ўқон хонлигини қайта ти к л аш эди. 
В аҳҳобийлик экстр ем и сти к оқим идагилар бу м ақсад л ари н и
ам алга ош и ри ш учун «И слом лаш карлари» ва «Адолат» ую ш - 
м аларини таш ки л этганлар. 1991 — 1992 йилларда Н ам ан ган
в и л о яти д а «О тавалихон» ж ом е м асж идида А бдулла Ў таев, 
Тоҳир Й ўлдош ев б ош чилигида 100—200 киш идан и борат гуруҳ 
тузилган. «Адолат» ҳаракаги ф аоллари м аҳаллаларда кўнгил- 
ли назоратчилар гуру^ларини таш кил этанлар. Г уру\лар а ъ зо ­
лари кечки пайт м аҳалласидан таш қарида юрган одам ларн и
208 -

---

тўхтатиб с ў р о қ қи л и ш , мает к и ш и л а р н и масжид олдидаги 
устунларга боғлаш усулларини қўллаган. 1992 йил м ар т-а п ­
рель о й л ар и д а уларнинг н о қон ун и й ф аоли яти тугатилган.
В аҳҳобийлик экстрем истик м азҳабининг ай н ан Ф арғон а 
ви лояти да ф аоллаш уви ҳар б и й -си ёси й ва ҳарб и й -стратеги к 
аҳамиятга эга бўлиб, у муайян ж уғроф ий-сиёсий мақсадларга 
б ўйсу н ди р и л ган эди. Алоҳида таъ ки д лаш ж ои зки , Ф ар ғо н а 
водийси уч қўш ни давлатни бирлаш тирувчи ҳудуд. Ф арғона ва 
Н ам анган вилоятлари эса Тож икистон ва Қирғизистон билан 
чегарадош . Тож икистонда бўлиб ўтган биродаркуш лик уруши 
оқибатларига ҳозирги даврда ҳам тў л и қ барҳам берилгани йўқ. 
Бундай вази ятл ар н и н г барчаси улар учун ўзлари н и н г ж и р- 
канч м ақсадларини амалга ош и ри ш да қўл келган.
Ў збекистонга ноқопуний суқилиб кириб, ф или али н и таш ­
кил этган д и н и й экстрем истик ва ф ундам ен тали стик таш ки - 
лотлардан ян а бири — «Ҳ избут-таҳрир ал-исломий» (И слом
озодлик партияси). Партия 1953 йил Ф аластинда пайдо бўлган. 
Унга ш айх Т ақийиддин Н абаҳоний (1909-1979) асос солган. 
Т аш килот ф илиалларинин г асосий қисм и Ғарбий Европа дав­
латларида ф ао л и ят олиб боради. Ш а р қ мамлакатлари М иср, 
И ордания, Тунис, Қувайт ва Т уркияда бундай ҳаракатлар ай- 
ниқса кенг тарқалган. Т аш килот расм и й давлат ҳукуматини 
тўнтариш йўли билан ислом д а в л а ти н и ўрнатиш га ҳаракат 
қилади. М авж уд ислом давлатларини эса халифат икн и қайта 
тиклаш ор қал и бирлаш тириш га даъват этади.
Т аш ки л от ваҳҳобийлардан ф ар қли ўлароқ, кураш нинг э к с ­
трем изм , тер ро ри зм усулларига н и сбатан ғоявий, м аф ку ра­
вий воситаларини афзат кўради. Л ек и н Ў збекистонда унинг 
содир этган бомба террорчилиги ам алиётлари, 2005 йил 12— 
13 май кунларидаги А ндижондаги х ун резли клар кураш усул­
лари ж иҳатидан ваҳҳобийларга жуда я қ и н туриш ини кўрсат- 
ди. Қ айд эти ш лозим ки, ваҳҳобийлар таш килотларига нисба­
тан ҳизбутчилар яш ирин иш оли б б о р и ш усулларини жуда 
пухта эгаллаганлар ва улардан хавф лироқ. Т аш килот таркибий 
жиҳатдан пирам ида шаклида тузилган бўлиб, унинг аъзолари 
4 - 5 киш идан иборат «ҳа
1
қа»ни таш ки л этади ва «дорислар» 
деб аталадилар. Ҳ алқанинг раҳбари «мушриф» ҳафтада ками-
- 209 -

---

да бир м арта таълим маш ғулотини ўтказади. Д орислар бир- 
бирларини ф ақ ат исми ёки тахаллуси орқали биладилар. Т аш - 
килотга аъзо бўлаётган номзод унинг ф аолияти ҳакддаги маъ­
лумотларни си р сакутш и тў ф и с и д а қасам ичади. М интақавий 
раҳбарлар — мутамад таш килотнинг умумий раҳнамоси, яъни 
амир том он и д ан белгиланади. М утамад вилоят миқёсида иш ­
лайдиган масъул ва туманда иш олиб борадиган мусоидга раҳ- 
барлик кдлади. Т аш килот аъзоси ўз д аром ади н и н г 5—20% м и қ- 
дорида с о л и қ тўлаб туриш и лозим.
«Ҳ избут-таҳрир ал-ислом ий» таш ки л о ти ўзи н и н г асл м ақ- 
садини н и қо б л аш га интилади. Ш у н и н г учун Ғарбий Е вропа 
д аалатларида ф ао л и ят кўрсатаётган ун и н г айрим та ш к и л о т­
лари о ч и қ иш олиб борадилар. Л ек и н у н и н г м ақсади қонун 
доирасида иш олиб борувчи ж ам оат таш ки л оти дан кески н
ф ар қ қ и л и ш и н и кўрсатади. Т а ш к и л о тн и н г м ақсади қуйида- 
гилардан ибрат:
—ти н ч , о со й и ш та давлатда ф уқаролар уруш ини бош лаш ; 
—м ам л ак атн и н г иқтисодий ф ао л и я ти н и издан ч и қари ш ; 
—м иллатлар ва динлараро н и зол ар н и келтириб ч и қари ш ; 
—м ам лакатга қурол-аслаҳа ва н арко ти к м оддаларни олиб 
кири б, ф у қ ар о л ар н и н г тинч ҳаётига рахна солиш ;
—м устакдл давлатни қурол-аслаҳа и ш лаб чиқарувчи хо­
риж ий м ам лакатларга қарам к д л и ш 1.
Д ав лати м и з раҳбарини н г зи й ракл и ги ва ҳуш ёрлиги ту ф а й ­
ли в а \\о б и й л а р , ҳизбутчилар, а к р о м и й л а р си н гар и д и н и й
э к с тр е м и ст и к ва ф ундам ен тали сти к таш к и л о тл ар н и н г ф а о ­
лияти узок, давом этмади. 1992 йи лда уларга зарба берилди. 
Бирок, б у н д ай т а ш к и л о т л а р н и н г а й р и м й ў л б о ш ч и л а р и — 
Ж ума Хўж аев (Н ам ан гон и й ), Тоҳир Й ўлдош ев кабилар Т о ­
ж и кистон ва П окистонга қараб қочганлар. ва хориж лик ж ан г- 
гари ислом экстрем истлари том он и дан қўллаб-қувват.панган- 
лар. Ж ум а Й ўлдош евга «Н амангон» ҳарбий батальон и н и ту­
зиш ва 400 га я к д н ж ан ггариларни тайёрлаш учун ш ароит 
яратиб б ери лган . П окистонга қочган ж и н оятчи Тоҳир Й ўлдо- 
ш евни эса «толибон» ҳар акати н и н г бошликутари ўз ҳ и м оя-