Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я



Download 4,7 Mb.
Pdf ko'rish
bet71/146
Sana25.02.2022
Hajmi4,7 Mb.
#309795
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   146
Bog'liq
Dinshunoslik asoslari. o'quv qo'llanma

-
9 4
-


— 
«Абхидхамма питака» (дхарма савати) етги та ки тобд ан
и борат бўлиб, унда д и н и й -ф а л са ф и й ва ахлоқий м уам м олар 
баён килинган. У Будда ваҳийлари сиф атида тал қи н к и л и н ­
ган. Л ек и н у д астл аб ки и к к и қисм га нисбатан ан ч а к ей и н
ярати лган ва ай р и м буддави й ли к м азҳабларида муқаддас б и - 
т и к сиф атида тан олинм аган .
Б о ш қа д и н л ар қатори , буддави йлик ҳам оқи м ва м азҳаб- 
ларга бўлинади. Б уддавийликда и кки та асосий о қи м мавжуд. 
Улар қуйидагилардан иборат:
1

ҳинаяна оқими
 
(санскрит тилида 
hinayana
 —
 
ки чи к арава 
деган маънони англатади) халос бўлиш нинг тор йўли бўлиб, 
м азкур йўлни танлаган д и н д о р лар н и н г дунёвий ҳаётдан воз 
кечиш лари ва роҳибликни кабул қи л иш лари талаб килинади. 
Роҳиблар халос бўлиш ва нирванага эри ш и ш н и н г индивидуал 
йўлидан бориб, архатлар (сан скр и тти л и д а. 
arhat
 
— авлиё одам 
деган м аънони англатади) даражасига эриш адилар. Архатлар 
нирванага эриш ган, яъни маънавий поклик ва ҳ ақю р тн и би­
лиш и орқали изтироблардан халос бўлган ҳамда руҳнинг қайта 
туғилиш ини тўхтатган авлиёлардир. Х и н аяна киш и н и н г роҳиб- 
л икни қабул қилмасдан самовий роҳат-фароғатга эри ш и ш и н и
инкор этмайди. Л екин бундай ҳолат вақгинчалик деб ҳисобла- 
нади. Нирванага эриш иш и учун унинг руҳи қайта туғилиб, ро- 
ҳиблик турмуш тарзини к^бул қилиш ига тўғри келади;
2) м аҳаян а (с а н с к р и т -т и л и д а
mahayana- —
катта ар ава, 
б ую к йўл д еган м аъ н о л ар н и ан гл атади ) халос б ў л и ш н и н г 
к ен г йўлидир. М аҳаянада бодхисатванинг (сан скри т тилида
— у н и н г м оҳияти б и л и м д и р деган м аънони англатади) му- 
раббийлигида дунёвий киш и м аънавий поклан и ш коидала- 
рига ам ат қилса, н и рван ага эр и ш и ш и м умкин деган ғоя м ав­
жуд. Бу йўлни тан л аган одам қуйидаги ах л о к қои далари га 
ам ал килиш и лозим :
1) ж о н зод л ар н и ў лди рм асли к;
2) ў ғри ли к к и л м асл и к;
3) зи н о килм аслик;
4) ёлғон гапирм аслик;
5) э ҳ ти р о с л а р ч и қў зғатад и ган и ч и м л и к л а р н и и стеъм ол 
К илм аслик.
- 95 -


М аҳаянада ки ш и д ан хулқ-атвор қоидалари ва жуда кўп 
д и н и й м аросим ларни б аж ари ш талаб қи линади. М аҳаян а ар- 
хатлик ғоясини одам ларга хос худби н ли кн и н г б и р кўри н и - 
ш и деб баҳолаб, б од хисатван и н г руҳий м укам м аллик қои да- 
ларига амал қилиш орқчли н ирванага тў л и қ эри ш и ш и мум ­
ки н л и ги н и тарғиб қилади. Бодхисатвалар роҳиблар ёки д ун ё­
вий ки ш иларнинг н ирванага эри ш и ш лари га ёрдам берар экан , 
бундан б и р о н -б и р м ан ф аат кўзламайди. Улар изтироблардан 
халос бўлиб, илоҳий м укам м алли к дараж асига етган ва ру- 
ҳ и н и н г қайта ту ғи л и ш и н и тўхтата олган бўлсапар ҳам , бу 
йўлдан ян а кўпроқ ки ш и л ар н и ўтказиш мақсадида я н а қайта 
ту ғи л авер ад и л ар . Б о д х и са т в а л ар о д ам л ар та р а ф и д а ту р и б , 
у л ар н и н г зи м м асидаги ю м уш ларн и ен ги л л аш ти р и ш , и л ти - 
ж ол ари н и н г баж ари лиш и га кўм аклаш иш каби ғайритабиий 
кучга эга авлиёлар с и ф ати д а улуғланадилар. Ш у н и н г учун 
м аҳаянада д и н и й м ароси м ва урф -одатларга ка ,л г^ ти б о р
б ери лад и .
Буддавийликда кун д али к, даври й ва ки ш и ҳ аёти н и н г му- 
ҳим воқеалари би лан б о ғл и қ б ў л га н м аросим лар мавжуд. К у н ­
д а л и к м ар о си м л арга ҳар ку н и б аж ар и лад и ган и б од ат, р о - 
ҳибларга о зи қ -о вқ ат улаш и ш ва бош қалар киради. Б уддавий- 
лар кундалик ибодатни и кки марта — эрталаб ва кечқурун 
баж арадилар. Э рталабки ва кечқурунги ибодат и бодатхона- 
да, уйда ёки бундай иш учун мос к ел ад и ган б о ш қ а ж о й - 
ларда баж арилади. И б од ат вақги да Будда ҳайкали ё к и ун и н г 
рам зий белгилари олдида муқдддас ёзувлардан с у ф а л а р (с а н ­
с к р и т ти л и д а — и п , к ал ава д еган м аъ н о л ар н и ан гл ат а д и ; 
д и н и й -ф а л с а ф и й т а ъ л и м о тл а р и и н г қисқача б аён и ) и ф о д а- 
ли ўқилади, унга таъзим баж о келтирилади. Будда ҳайкали 
гуллар би л ан безатилади , ш ам ёқи л и б , хушбўй ҳидли иси- 
р и қл ар тутатилади. Гуллар ибодат иш тирокчиларига ҳаётн и н г 
ў згарувчанлиги ни, м уаттар и с и р и қ ҳидлари эса уларга му­
носи б яш аш келаж акдаги ш и рин он л ар н и н г гарови э к а н л и ­
гини эслатиб туради. Ш ам илоҳий ҳақиқатга эр и ш и ш н и н г 
рам зий белгисидир. К ундали к маросим ларга роҳибларга о зи қ - 
о вқ ат улаш иш ҳам киради. Уларга моддий ёрдам б ери ш с а ­
воб ҳисобланади.
- 96 -


Даврий м аросим ларга бир ойда икки марта э\ти ёж ларн и
чеклаш м аросим ини мисол келтириш им из мумкин. М аросим 
эътиқоднинг мустаҳкамлигини, интизом ни ва маънавий етук­
л и к д ар аж аси н и си н аш га й ўн алтирилган. Бундай кунларда 
роҳи блар н н ти зо м тўғрисидаги н и зом қоидаларини тарғи б 
қиладилар, бу қоидаларга содиқ экан ли клари н и шахсий \а ё т - 
лари билан нам ойиш этадилар. Руҳонийлар шахсий хизматла­
ри ва савобларини одамлар билан бўлиш иш мақсадида уларга 
сув сепадилар. Одамлар яхш иликларини аждодлари билан ба- 
\а м кўриш мақсадида ерга сув сепадилар.
К и ш и ҳаёти н и н г муҳим воқеалари билан б оғл и қ м аро­
сим ларга туғилган кун, балоғат ёш и , оила қуриш, янги уйга 
кўчиш , ваф от этган кунни н и ш он лаш кабиларни мисол кел­
тириш м ум кин. Бундай м аросим лар р у \о н и й л а р раҳбарлиги- 
да ўтказилади.
Б у д д а в и й л а р н и н г асосий б ай р ам л ар и — янги йил к и р ­
ган, илоҳий ҳ а қ и қ а т аён булган, Будда туғилган ва ваф от 
этган кунлардир. Буддавийликда ян ги йил ки ш и н и н г ш ах­
сий карм асида ўтган йил давомида қандай узгариш лар булган- 
лигини сарҳисоб қи л и ш , покланиш ва янги эзгу м ақсадлар- 
ни реж алаш ти ри ш билан б оғлиқ байрам деб қаралади. Х и н а ­
ян а о қ и м и га м ансуб буддави йлар ян ги йилни ой тақв и м и
ҳисобида ап р ел ь о й и н и н г урталарида ниш онлайдилар. Я нги 
йил б айрам и уч кун давом этади. Б айрам тантан алари да од ам ­
лар Будда ҳ а й к а л и н и сув билан п окл ай д и лар, роҳиблар ва 
оқсоқолларга яхш и тилаклар б и л д и р и б , сув сепадилар. Ро- 
ҳиблар ҳам савоб иш ларини байрам иш тирокчилари ва аж ­
додлари би л ан баҳам кўриш м ақсадида т а н т а н а т р д а и ш ти ­
рок этадилар. Б айрам тантаналари қурғоқчи ли к м авсум ининг 
тугаш и ва ё ги н гар ч и л и кн и н г б ош л ан и ш и даврига тўғри ке­
лади. Ш ундай вақтда к и ш и л а р н и н г б и р -б и р и га сув сеп и б, 
яхш и н и ятлар тил аш л ари наф ақат д и н и й байрам билан, балки 
янги йилда о б -ҳ а в о н и н г д еҳқон чи ли к учун қулай келиш и ва 
и л о \и й кучлар \а м уларга мададкор бўлиш и н и ният қи л и ш - 
лари б и лан ҳам боғлиқ.
Будда туғилган, илоҳий ҳақи қат аён бўлган ва Будда ва­
ф от этган кун л ар турли вақтларда н и ш он л ан ад и . Х и н а я н а
- 97


буддави йлари бу байрам ларн и б и р кунда, яъни м ай н и н г ой 
тўли ш ган кунида байрам қи ладилар. Ш р и -Л ан ка ороли да бу 
кун оло вл ар байрам и деб аталади. Б ай рам куни хон адон лар- 
да, б оғлар ва кўчаларда ч и р о к ^ ар ё қ и б қўйилади. Я п он и яд а 
буддави йлар Будда туғилган кунни 8 апрелда, илоҳий ҳақиқат 
аён бўлган кунни 8 декабрда, у ваф от этган кунни 15 ф евралда 
н и ш о н л а й д и л а р .
Х улоса қи ли б айтган да, б у д д а в и й л и к Ҳ и н д и стон д а ву­
жудга келган ва ерда заф арли ю риш давридан ўтиб, бутун 
Ҳ и н д и сто н га ёйилган. Л ек и н у д и н и й таълим отлар Уртаси­
даги кураш да ҳиндуизм би лан р ақо б ат қила олмаган. Н ати ­
ж ада б уд дави й ли к Ҳ инди стон дан с и қ и б чиқарилган. Б ун и н г 
сабаби қуйидагилардан иборат:
1) буд дави й ли к ж ам и ятн и н г касталар га бўли н и ш и н и и н ­
кор этади. Ҳ индистонда одам лар қадим дан табақаларга бўли- 
ниб яш аган . Ҳ ар бир каста ў зи н и н г ан ъан алари ва тасаввур- 
ларига эга б и қ и қ иж тимоий гуруҳ бўли ш и билан би рга, узи ­
ни н г б етак р о р маданий қадри ятл ар и н и яратган. Ш ун и н г учун 
касгаларга бўлиниш буддавийлик даврида ҳам сақланиб қолган. 
К аста тузум ига асосланган ҳ и н д ж ам и яти буддави йлик ёки 
ҳ и н д у и й л и кн и танлаш га тўғри келган да аҳоли ж ам и я тн и н г 
кастал арга б ў л и н и ш и н и и л о ҳ и й л аш ти ради ган ҳи н д у и й л и к- 
ни аф зал кўрди;
2) буддавийлик таълимоти ҳинд халқи менталитетига ҳам 
мос келмаган. Табиатига кўра, д ои м о умид ва иш онч билан 
яш айдиган, эҳгиросли, қувноқ халқ туш кун гоялар усгуворлик 
қилувчи буддавийликдан асга-секи н ли к билан воз кечган;
3) м аълумки, буддавийликда куч иш латм аслик ғояси т и ­
р и к ж онзодларга зулм қилиш ва уларни ўлдириш ни т а қ и қ - 
лайди. Бу эса асосий ишлаб чиқдрувчи куч бўлган д еҳқонлар- 
н инг ж ам иятдаги мавқеи п асайиш ига олиб келган. Ч унки д е \-
қончилиқца чорва м олларининг куч идан кенг ф ой далан и ли - 
ши сабабли, улар одатда оғир меҳнатдан нобуд бўлаверган.
Ю қорида қайд этилган ва б ош қа сабаблар таъсирида буд­
д ави й л и к узок, давом этадиган си ёси й кураш ва ҳарбий тўқн а- 
ш увларсиз, ти н ч йўл билан ўз ў р н и н и ҳиндуийликка бўш а- 
тиб б ерган. Ҳ и н д уи й л и кн и н г сиқуви натиж асида м илоддан
- 98 -


аввалги IV—III асрлард а дастлаб у О сиё қи тьаси н и н г ж ану- 
би ва ж ан у б и -ш ар қи га, м илодий I асрдан бош лаб ш им оли, 
ш и м о л и -ғар б и ва ш и м о л и -ш а р қ и г а ёй и лган . Б уд дави й ли к 
Ҳ индистондан таш қ ар и д а би ри н чи бўлиб Ц ейлон (Ш р и -Л ан - 
ка)да давлат дини си ф а ти д а қабул қилинган. Бу ерда роҳиб- 
лар ва булдавийликни қабул қилган диндорлар ую ш м асидан 
д и н и й таш килот — сан гх атар пайдо булган.
Б уддавийликнинг й и р и к м арказларидан бири Ҳ ин ди хи - 
той ярим оролидир. Ҳ индн хи той да Ж ан уби -ш арқи й О сиёда­
ги буддави йларнинг 95% га яқи н и истиқом ат қилади. Ҳ и н - 
д ихитойга буддави йлик Х итой орқали кириб келган. Х итой- 
га эса М арказий О сиё ор қал и милодий I асрдан кириб кела 
б о ш л аган . Бу ерд а б у д д а в и й л и к н и н г м ақаян а о қи м и кенг 
ёйилган. У нинг м и н тақ ад а гуллаб яш н аган даври м илодий 
VI—X асрларга тўғри келади. М аҳаяна таълим оти жуда содда 
бўлиб, ўрта ва қуйи та б а қ а вакиллари уни ҳинаянага н и сб а­
тан яхш и туш уни ш ган. М аҳ аян ан и н г негизини таш кил этган 
ғоялар х и то й л и кл ар н и н г менталитетига мос келган. С абаби, 
м аҳаяна н и рван ан и су б ъ ек ти в (индивидуал) воқел и к эм ас, 
б алки бутун олам ни қам раб олувчи борлиқ, Б удданинг т а ­
биати сиф атида қарайди . У н и н г табиати бую к б ўш л и қ булиб, 
ҳ ам м а н арса ун д ан к е л и б ч и қад и ва унга қай тад и . Бую к 
б ў ш л и қ н и н г я р а т у в ч и л и к м оҳияти тўғри си даги ғоя Х итой 
буддавийлиги т а ъ л и м о ти н и н г тамал то ш и ҳ и соблан ган .
Х и той б у д д а в и й л и г и ч а н ь -б у д д а в и й л и к деб а т а л а д и . 
«Чань» сўзи ҳ и н д и л ар н и н г «дхъяна» атам асидан келиб чиқ- 
қан ва ф и крн и тўп л аб о л и ш , д и ққатн и қарати ш , м едитация 
қилиш деган м аъ н о л ар н и англатади.
Буддавийлик таъ ли м о ти Хитой тим солида ўзига хос бе- 
такр о р маданий муҳитга дуч келган. У нинг м аҳаллий ди ни й
қараш л ар билан м улоқоти натиж асида д аоси зм таъ ли м оти ­
н и н г м у \и м ж и ҳатл ар и н и акс эттирувчи чан ь-б уд дави й ли к 
таъ л и м о ти вужудга келган . Ч ан ь-бу д д ави й л и к таълим отига 
кўра, дин и й ҳаётн и н г асо си й мақсади к и ш и н и н г р у \а н мод­
д и й дунё билан узвий қўш и ли ш и ди р. Бу ж араён ҳатто ки ш и ­
н и н г ухчигидан воз к е ч и ш и н и талаб қилади. М ақсадга эр и - 
ш и ш н и н г а с о с и й в о с и т а с и ў зи га х о с б ў л и б , к и ш и д а н
- 99 -


\а р а кате ю л икни талаб қилади. Ч унки ф ақат ҳаракатси зли к 
орқал и ки ш и н и н г ички табиати намоён бўлади.
М еди тац и ян и н г м оҳияти талқи н и да \а м ўзгар и ш л ар юз 
беради. У нинг мақсади к и ш и н и н г ўз ички «м ен»ини, ички 
д у н ё си н и би л и ш дан иборат. К и ш и Буддани ўзи д ан , ички 
д унёсидан ахтариш и керак. Уни таш қи дунёдан излаган одам 
адаш ади. Одам ички таби ати да ш ахсий истакларидан воз кеча 
ол са, ўзини а н гл ай д и 1
Ш ундай қилиб, ч ань-буддави й ли кка б и н оан , халос бўлиш
Будданинг табиати билан қуш илиш дир. Бунинг учун тер тўкиб 
тўхтовсиз муроқаба (м еди тац и я) билан ш уғулланиш ёки му­
каддас суграларн и ти н и м с и з такрорлаб туриш к ер ак эм ас. 
А гар Будда ж исм им изд а бўлса, уни тер тўкиб излаш керак 
эм ас, акс холда уни излаш дан ф ойда йўқ. Ш у н и н г учун киш и 
бутун олам оқим и б и лан уйғунликда яш аш и ва унга си н ги б
кети ш и керак. Б унинг асосий воситаси ҳаракатси зли кди р.
Ч а н ь - б у д д а в и й л и к н и н г я н а б и р х у с у с и я ти ш у н д а к и , 
д и н д о р л а р н и н г а со си й м ақ сад и , я ъ н и н и р в а н а га э р и ш и ш
йўли Сиддихартха Гаутама таълим отидан ф а р қ қилади. Ч ан ь- 
буддави йлар таълим отида халос бўлиш га ф и к р равш ан ли ги
асосида эриш илади. Ҳ и н аян ад а ф и кр равш анлиги халос бўлиш
йўлидаги бош ланғич босқи члардан би ридир. Ф и к р р авш ан ­
л и ги — к и ш и н и н г ички дун ёси н и ўзгартирувчи йўл бўлиб, 
унда од ам н и н г н аф ақат белгилаган м ақсади, балки руҳи ва 
м аъ н а в и й ўзлиги ҳам ўзгар ади . Бундай б о с қ и ч га эр и ш ган
о д а м н и н г онги олам м аром ига қуйилиб кетади. У ндаги барча 
ў згари ш л ар бутун олам қон униятларига мос рави ш да амалга 
о ш ади. О дам белгиланган м ақсадига орти қча ҳаракатларсиз, 
ўз ички м оҳиятини ўзгарти ри ш и ж араёнида эри ш ади .
Х итойда ч ан ь -б у д д ав и й л и к билан бирга л ам аи зм йўна- 
л и ш и ю зага келган. «Ламаизм» ибораси Тибетдаги буддавий 
р оҳи б л ар н и н г ном идан келиб чиққан. Л ам аи зм н и н г вужудга 
келган вақги ҳақида турли маълумотлар мавжуд. А йрим м ан ­
баларда у н и н г XIV аср охири — XV аср б ош лари да вужудга 
келган ли ги қайд эти л ган , б о ш қа м анбатарда VII асрда ву-

Download 4,7 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   67   68   69   70   71   72   73   74   ...   146




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish