Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я р. М. Махмудов, Б. Н. Сирлиев

Ўйин фаолияти.
Фаолиятнинг оддий шаклларидан бири ўйин 
ҳисобланади, лекин у тобора такомиллашиб, содда ҳаракатлардан кейинчалик 
сюжетли, роли ўйинларга, ҳатто спортгача мураккаблашиб боради. Атроф 
табиий муҳитни акс эттиришида иштирок эта бошлайди. Инсоннинг борлиқни 
инъикос этишидаги дастлабки уриниши ҳаракат орқали намоѐн бўлади. Ҳаракат 
боланинг табиатга, уни қуршаб турган кишилик дунѐсига нисбатан 
муносабатини, улар тўғрисидаги илк таассуротлар, содда тасаввурлар, 
билимларни ўзлаштиришни англади. Кейинчалик оддий ҳаракатлар муайян 

---

135 
маъно касб этиб, сюжетли ва ролли ўйинларга айланади. Ўйинлар миллий 
(этник) ва умумбашарий туркумлардан таркиб топган бўлиб, ижтимоий 
ҳаѐтнинг барча жабҳаларини ўзида акс эттиради. Ўйинлар такомиллашиб бориб 
спорт турларига, спорт фаолиятига (жумладан, шахмат, домино, футбол, шашка 
ва ҳоказо) ўсиб ўтади. Спорт ўйин фаолияти сифатида барча ѐшдаги инсонларга 
хос бўлиб ҳисобланади. 
Ўйин фаолиятида ўсмир ижтимоий воқеликни тақлид, роль орқали ижро 
этишга ҳаракат қилади ва шу йўсинда атроф табиий муҳит тўғрисидаги, 
ижтимоий турмушдаги шахслараро муносабатларни ўзлаштира боради. 
Ижтимоий турмушдаги у ѐки бу ҳодисани роль орқали ижро қилади. Сўз билан 
ҳаракатнинг бирикуви натижасида ўйин фаолият тусини олади ва муайян 
маъно, ахборот бериш, узатиш имкониятига эга бўлади. Дастлабки ўйин 
ўсмирнинг катталар хатти-ҳаракатини айнан такрорлаш, уларга тақлид қилиш 
билан тавсифланади. Сюжетли ўйинлар борлиқнинг гоҳ англанган, гоҳо 
англанмаган ҳолда у ѐки бу томонларини эгаллашга хизмат қилади. 
Ўйин даставвал ўсмир учун вақт ўтказиш, машғул бўлиш функциясини 
бажарса, кейинчалик ижтимоий, тарихий тараққиѐт намуналарини ифодалаш 
даражасига ўсиб ўтади. Роллар, маъноли ҳаракатлар, ибратли имо-ишоралар, 
тушунчалар ўсмир шахсини ривожлантиришда фаол иштирок этади.
Таълим
. Таълим ҳам жараѐн, ҳам фаолият сифатида инсон ҳаѐтида 
муҳим роль ўйнайди ва муайян давр учун етакчи фаолият сифатида намоѐн 
бўлиши мумкин. Таълим бошқача айтганда, ўқитувчи билан ўқувчининг 
субъект-субъект муносабатидаги ҳамкорлик фаолияти хисобланади. Аксарият 
ҳолларда ўқитувчи ахборот узатувчи (коммуникатор) ўқувчи эса уни қабул 
қилувчи объект сифатида талқин этилади, лекин икки ѐқлама ҳаракат туфайли 
маълумот инсонга англашилади, ўзаро таъсир, ўзаро англашув, тушунув, ўзаро 
субъектларнинг бир-бирга зарурлиги, ўзаро бар-бирини тақозо этиши 
ҳамкорликнинг муваффақияти кафолатли ҳисобланади. Таълим ўқув фаолияти, 
ақлий фаолият, билиш фаолиятига туртки беради, чунки ҳар қайси фаолиятнинг 
шакли ақлий меҳнат туфайли амалга ошади. Таълимнинг бошқа фаолият 

---

136 
турларидан фарқи натижасининг ўзига хослиги, барча босқичларига онгли 
ѐндашув ва муносабатда бўлишдир. Таълим ўқув фаолияти ѐки жараѐни 
сифатида мустақил изланиш, ижодий муносабатни, турли вазият (аудитория ва 
ундан ташқарида)ни, ҳар хил босқични (бошланғич, ўрта, махсус, олий таълим) 
ўзида мужассамлаштиради. Мустақил билим олиш ва мутолаа қилиш ҳам ўқув 
фаолиятининг муайян тури бўлиб, шахсий илмий, ижодий изланиш маҳсули 
ҳисобланади. 
Таълим тарбия билан уйғунлашган ҳолда намоѐн бўлади, субъектга 
объектив таъсир ўтказиш туфайли билимлар эгалланади, муайян шахсий 
фазилатлар таркиб топади. Таълимнинг моҳиятига (матнда ғоя, таассурот, 
мазмун, сюжет, тимсол орқали) тарбиявий таъсир ўтказиш дастурий асосда, 
иерархик тарзда сингдирилади. Таълим муайян гуруҳ ва жамоани 
шакллантиради, шахслараро муносабат маромлари билан таништиради, шахсий 
фазилатларнинг таркиб топишига, субъектнинг ижтимоийлашувига сезиларли 
таъсир ўтказади. 
Таълимнинг яна бир муҳим функцияси шуки, у турли ѐшдаги одамларни 
касб танлашга йўналтиради, касбий тайѐргарликни амалга оширишга, 
мутахассис сифатида шаклланишга муҳим таъсир ўтказади. Таълим ижтимоий 
жиҳатдан шахсларни камол, ихтисосликка оид билимлар билан қуроллантириш, 
уларнинг у ѐки бу соҳада мутахассис бўлиб фаолият кўрсатишига хизмат 
қилади. Таълим мустақил фикрлаш, психологик имкониятларни рўѐбга 
чиқариш, баркамолликка интилиш борасида ижтимоий ҳаѐтнинг турли 
жабҳаларида таълим етакчи фаолият сифатида муҳим роль ўйнайди.