Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача таълим муассасалари ходимларини қайта

Соғлом бола таълим -тарбиясида оила ва мактабгача таълим 
муассасаси ҳамкорлиги - самарадорлик омили 

---

41 
 
Н.Жўраева 
ТШХТХҚТМОИ “Мактабгача, 
бошланғич ва махсус таълим” 
кафедраси катта ўқитувчиси 
Бугунги кунда давлатимиз сиѐсатининг устувор йўналишларидан бири 
бўлган баркамол авлодни тарбиялаб вояга етказиш таълим муассасалари 
билан бир қаторда, ота-оналар, оила аъзолари, маҳалла, жамоатчилик, 
қолаверса, ҳар бир фуқаронинг муқаддас бурчи, инсонийлик масъулиятидир.
Мустақил Ўзбекистонимизда болалар муаммосига у ѐки бу даражада 
алоқадор бўлган ҳар бир ташкилот ѐки шахснинг вояга етмаганларни 
баркамол авлод этиб тарбиялашда ўз ўрни, аҳамияти, ўзига хос таъсири бор. 
Жумладан, миллий қадриятларни асраш, миллат шаъни, ғурури учун 
жон куйдириш туйғусини болалар шуурига сингдиришда Оила, маҳалла, 
мактабгача таълим муассасаси ҳамкорлигида тарғибот ишларининг олиб 
борилиши яхши самаралар беради. Болаларнинг ҳуқуқ ва бурчлари, ахлоқ-
одобига жавобгарликнинг барча маъсулияти нафақат ота-она ва боғча 
жамоасига, балки давлат ва нодавлат, жамоат ташкилотлари зиммасига ҳам 
тушади.
Нотинчлик ва зиддиятларни бошидан кечирган оилаларнинг вакиллари 
фарзандларига тўлақонли таълим ва яхши тарбия беришлари учун ўзлари 
саводли ва муайян касб-ҳунарнинг эгаси бўлишлари керак. Нотинч оила 
соҳибларининг малакаси ва билим даражаси юқори эмаслиги, бу эса оилада 
соғлом маънавий муҳитни ташкил этиш, фарзандларни тўғри тарбиялашда 
ота ѐки онанинг ўзлари етарлича хабардор эмасликларидан хабар беради. 
Демак, юртимизда ѐшларни касб-ҳунарга юз фоизга жалб этиш сиѐсати 
истиқболда оилаларнинг мустаҳкам бўлиши, ўз маиший-иқтисодий 
муаммоларини ҳал қилиш, фарзандларга тўғри меҳнат тарбияси беришлари 
учун шарт-шароит яратишда муҳим ҳисобланади.
Фарзанд тарбияси ва уларнинг тақдирига ѐлғиз ота ва онадан ташқари 
бувилар ва боболар, амаки ва бошқа яқин қариндошлар, шунингдек, қўни-
қўшнилар алоқадор бўладилар. Кўп ҳолатларда айнан оиланинг катталари ва 
уларнинг ҳаѐт тажрибаси болани қинғир йўлларга кириб кетмасликдан 
сақлайди, онанинг бола тарбияси учун масъуллигини оширишда етакчи омил 
ролини ўйнайди.
Маҳаллаларда миллий қадриятларни асраш, соғлом турмуш тарзини 
тарғиб этиш, болаларни ҳар томонлама етук қилиб тарбиялашда ―Камолот‖ 
ѐшлар ижтимоий ҳаракати, Ички ишлар бўлими, ―Сен ѐлғиз эмассан‖, 
―Соғлом авлод учун‖ ва ―Болалар спортини ривожлантириш‖ жамғармалари 
билан ҳамкорликда тарғибот ишлари олиб бормоқ зарур.
Албатта оилада боқувчисини йўқотиш ѐки ота-онанинг ажралиб кетиши, 
аввало, фарзанд тақдирига салбий таъсир кўрсатади. Вояга етмаган боланинг 
ушбу ҳолатда қаттиқ изтироб чекиши, унинг биринчи навбатда, 
саломатлигига, қолаверса, тарбиясига салбий таъсир кўрсатади.

---

42 
Ҳалқимизда азал-азалдан ―Маҳалла - Ватан ичра Ватандир‖, ―Отанг -
маҳалланг, онанг - маҳалла‖ деган ҳикматлар бежиз тилга олинмаган ва 
уларга изчил риоя қилиниб келинган. Дарҳақиқат, маҳалла фуқароларни, 
биринчи навбатда, болаларни одоб-ахлоқ, ор-номус, бирдамлик, умуман 
миллий анъана руҳида тарбиялаш ўчоғидир.
Оила ва маҳаллада соғлом муҳит мавжуд бўлгандагина уларда ҳар 
томонлама баркамол инсон шаклланади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, 
жамиятнинг инсонпарварлиги, кам таъминланган оилалар, ногиронлар, 
ѐлғизлар, етимлар, ночор кишиларга бўлган меҳр-мурувватида намоѐн 
бўлади. Оила ва маҳалла доирасида фуқароларни, айниқса, ѐшларни турли 
ѐмон таъсирлардан асрашда ахлоқий қадриятлардан фойдаланиш ва бундай 
ахлоқий таъсир воситаси сифатида оиладаги маънавий-маърифий муҳитни 
мўътадиллаштириш, ѐшларни оилавий ҳаѐтга тайѐрлаш катта аҳамиятга эга. 
Ёшларни тарбиялашда ахлоқийликка ўргатиш ахлоқан ва маънан юксак 
бўлиш - тазийиқни, куч ишлатишни бутунлай рад этади.
Болалар ўртасида тарғибот ва ташвиқот ишларини олиб боришда 
болаларнинг мустақил фикрлашлари учун шароит яратиш лозим, акс ҳолда 
унинг онги тайѐр шаблонларга шу қадар ўрганадики, улар охир-оқибат ҳар 
қандай бидъат ѐки ѐт ғояларга эргашиб кетаверадиган бўлиб қолади. Яъни 
оила аъзолари ва маҳалла аҳли билан учрашганда омма билан деярли 
интерактив мулоқотни ташкил этиш, уларнинг ақлан етукликка интилиши ва 
мустақил фикрлашига ѐрдам беради.
Оила – маҳалла – мактабгача таълим муассасаси ҳамкорлигини 
мустаҳкамлашда маҳалла посбони, диний маърифат ва маънавий - ахлоқий 
тарбия масалалари бўйича маслаҳатчилар, хотин - қизлар билан ишлаш 
комиссияси ҳамда жамоатчилик назоратининг ўрни катта аҳамият касб этади. 
Агар маҳаллаларда оила-маҳалла ҳамкорлиги яхши йўлга қўйилса, иш ҳеч 
қачон судгача етиб бормайди. 
Демак, ота - она жамиятнинг асоси бўлган оиланинг етакчи аъзолари, 
вояга етмаган фарзандлари учун давлат ва жамият олдида илк масъул бўлган 
шахсдирлар. Маълумки, миллий қадриятларимизга кўра бува, буви, ота-она, 
ўғил-қиз фарзандлар аҳил, тинч яшаѐтган оила мустаҳкам оила ҳисобланади. 
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, барча давлат ва жамоат ташкилотлари 
биргаликда жипслашиб, ҳамкорликда фаолият олиб борсалар, улар 
фаолиятидаги иш самарадорлиги кўлами янада кенгайишига шубҳа йўқ. 
Уларнинг ҳар бирининг ўз иш йўналишлари мавжуд бўлса-да, лекин 
пировард мақсадлари якдил, яъни маънан ва жисмонан соғлом авлодни вояга 
етказиш ва уларнинг фаровонлигига эришишдир.
Таълим тизимининг дастлабки босқичи мактабгача таълимдир. 
Мактабгача таълим – жамиятнинг эртаси бўлган ѐш авлоднинг ҳар 
томонлама камол топишини таъминлаши, унда ўқишга интилиш ҳиссини 
уйғотиши, мунтазам таълим олишга тайѐрлаши лозим. 
Ҳар бир ѐш даврида бола турли фаолият босқичларини босиб ўтади ва 
ҳаѐтий тажрибаси ортиб боради. 6-7 ѐшли болада ҳали ўйин фаолияти 
устунлик қилиб, таълим фаолиятига оид мотивлар, эҳтиѐж ва қизиқишлар 

---

43 
таркиб топа бошлайди. Боланинг мактаб таълимига тайѐрлиги тушунчаси 
уларнинг жисмоний, психологик, ақлий, ахлоқий тайѐрлиги билан 
белгиланади. 
Хабаримиз борки, туман ҳудудларида кўп бола мактабгача таълим 
муассасасига қатнамайди. Боланинг асосий вақти оила муҳитида бўлганлиги 
учун ота-онанинг болани мактабга тайѐрлашдаги роли беқиѐсдир. Ҳар бир 
ота-онанинг вазифаси фарзандининг ички имкониятларидан келиб чиқиб, 
табиий уй шароити муҳитидаги воқеа-ҳодисалар жараѐнида фарзандига 
ўқишнинг ақлий меҳнат эканлигини; диққатини, иродасини ишга солиши 
кераклигини; бундан ташқари ўз хулқини идора этиши, хатти-ҳаракати учун 
жавоб бериши лозимлигини англатиши зарур. Оиладаги соғлом муҳит 
одамийлик, инсонпарварлик муносабатлари фарзандларнинг руҳий дунѐсига 
ижобий таъсир кўрсатади. Ота-онанинг ўзаро яхши муносабати, 
меҳрибонлиги, ғамхўрлиги оиладаги фарзандларнинг муносабатлари тўғри 
шаклланишига ѐрдам беради. Шундай экан, ота-она боланинг биринчи 
тарбиячиси хисобланади ва ҳар бир ота-она фарзандида мактаб ҳақидаги илк 
тасаввурни ҳосил қилиши лозим ва бу ўринда ота-оналарга маҳалла ва шу 
ҳудудда жойлашган мактабгача таълим ходимлари томонидан жиддий ѐрдам 
бериш талаб қилинади, яъни мактабгача таълим муассасаси ва маҳаллалар 
қошида ―Саводхонлик марказлари‖ни ташкил этиш лозим. 
Албатта ѐш авлоднинг баркамол шахс бўлиб етишишида дастлабки 
таъсир этувчи омил бу – мактабгача таълим хисобланади. Ҳозирги кунда 
болаларни 
мактаб 
таълимига 
тайѐрлашда 
мактабгача 
таълим 
муассасаларнинг роли жуда катта. Сабаби боланинг дастлабки дунѐқараши 
шаклланишида мактабгача таълим муассасаси психологи, тарбиячи ва барча 
педагог ходимларининг ўрни катта аҳамият касб этмоқда, яъни болалар илк 
саводхонликни мактабгача таълим муассасаларида олмоқдалар. Болаларни 
ақлий, ахлоқий ва жисмоний етук инсон қилиб тарбиялашла муассасаларда 
қатор ижобий ишлар амалга оширилмоқда, улар болаларда зукколикни, 
зеҳнини, тафаккурини, хотирани кучайтириш мақсадларига қаратилган.
Бугунги мактаб боласидан аниқ билимларгина эмас, фикрлаш кўникмаси, 
катталар ва тенгдош ўртоқларини тушуниш, улар билан ҳамкорлик қилиш ҳам 
талаб этилади. Шунинг учун бола мактабга қадам қўяѐтганида қанчалик 
билимга эга эканлиги эмас, балки унинг янги билимларни эгаллашга тайѐрлиги, 
атроф-оламга мослашиши кўникмаси, воқеа-ҳодисани мустақил равишда 
таҳлил этиши ва мустақил ҳаракат қилиши муҳимроқ ҳисобланади. 
Мактабгача ѐшдаги боланинг мактаб таълимига ўтиши ҳамиша унинг 
ҳаѐти, ахлоқи, қизиқиш ва муносабатларида жиддий туб ўзгаришларни юзага 
чиқаради. Шунинг учун мактабгача ѐшдаги болани мактабгача таълим 
муассасасида ѐки уйдаѐқ мактаб таълимига тайѐрлаш, боланинг ѐш хусусиятига 
доир билим, кўникма ва малакалар билан таништириш керак бўлади. Бундай 
таништирув мослашув даврининг жиддий қийинчиликларидан халос бўлишга 
ѐрдам беради ва шунинг учун муассасаларда тарбиячилар томонидан, оилада 
ота-оналардан боланинг мактабга тайѐргарлиги ундаги идрок, кузатиш, хотира, 
тафаккурнинг ривожланиши, вақт ва фазовий тушунчалар олами, ижтимоий 

---

44 
ҳодисалар ҳақидаги тасаввурларнинг шаклланиши лозимлигини англатиш 
зарур. 
Хулоса қилиб айтганда, болаларнинг мактаб таълимига тайѐргарлигининг 
ўзига хос томонлари мавжуд бўлиб, жисмоний, психологик, ақлий, ахлоқий 
тайѐр болаларгина мактаб таълимига тайѐр ҳисобланади. Бу жараѐнда эса 
мактабгача таълим муассасасининг ва ота-онанинг роли муҳим аҳамиятга эга, 
яъни мактабгача таълим муассасаси педагог ходимлари томонидан бериб 
келинаѐтган таълим-тарбияни оилада ота-оналар ўз назоратларига олсалар; 
оилада боланинг ички имкониятларини, эҳтиѐжини ва қизиқишлари, ѐши ва 
индивидуал хусусиятларини ҳисобга олиб ақлий зўриқишга йўл қўймаслик, 
болага индивидуал ѐндашиш; ва энг асосийси - ўйин фаолиятидан фойдаланиб, 
болада таълим фаолиятига оид кўникмаларни шакллантириб, уни мактаб 
таълимига тайѐрлашдир.