Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги мактабгача муассасалар ходимларини қайта тайёрлаш

2.МАВЗУ Психик тараққиётнинг асосий қонуниятлари
Ш. Рус психологлари томонидан болалар психологияси муаммола­рининг ўрганилиши
Л.С.Вироцкийнинг маданий-тарихий конценцияси
Л.С.Вигоцкий (1896-1934) энг машхур рус психолори ва файласуф­ларидаи биридир. Олим ўз илмий қарашларида илгари сурган кўплаб ғоялар бевосита болаларнинг психик тараққиётига оиддир. Л.С.Вигоцкийнинг олий психик функциялар шаклланиши ҳаидаги қонуни болалар тарбияси ва таълимини амалга оширишда катта аҳамиятга эга. Психолог илмий қизиқишларининг марказида боланинг ижтимоий-маданий тараққиёти масаласи туради. Л.С.Вигоцкийнинг из­ланишлари олий психик функциялар, яъни ихтиёрий хотира ва диққат, тафаккур, иродавий ҳаракатларни бевосита миянинг фаолияти билан тушунтириб бўлмаслигини, ушбу функцияларнинг мохиятини тушуниш учун уларнинг илдизларини организмдан ташқаридаги ижтимоий мухитдан излаш лозимлигини кўрсатди. Айнан Л.С.Вигоцкийнинг илмий қарашлари ижтимоий мухит аҳамиятини аниқлаштиришда мухим пойдевор бўлиб хизмат қилади.Л.С.Вигоцкийиинг фикрича, мухит олий психик функцияларнинг тараққиёт манбаидир. Мухитнииг тараққиётдаги роли ёш ўтиши билан ўзгариб боради. Шунииг учун мухитни абсолют эмас, нисбий қабул қилиш керак. Инсонда хулқ-атворнинг туғма шакллари мавжуд бўлмайди. Одамнинг психик тараққиёти фаолиятнииг тарихан шакллан­ган турлари ва усулларини ўзлаштириш орқали кечади. Миянииг мор­фофизиологик ҳусусиятлари ва мулоқот бола тараққиёти учун шароит сифатида хизмат қилади. Тараққёнинг асосий ҳаракатлантирувчи ку­чи - таълимдир. Л.Ф.Обухованинг фикрича, Л.С.Вигоцкийнинг катта хизмати шундаки, у болалар психологияси фанига тарихийлик тамойи­лини киритган. Ушбу тамойилга кўраа, психик ходисалар ҳаракатдаги нарса сифатида ўрганилиши лозим.
Маданий тарихий концепция - Л.С.Вигоцкий томонидан ХХ аср­нинг 20-30 йилларида ишлаб чиқилган инсон психик тараққиёти хақидаги назариядир. Концепциянинг асосий мазмуни қуйидагилардан ташкил топади мехнат қуролларини ишлатиши туфайли одам табиатдан ажралиб чиқан. Табиатга ишлов бериш учун одам ушбу қуроллардан фойдаланса, ўз психикасига таъсир кўрсатиш учун у психологик қуролларни қўллайди. Психологик қуроллар белгилардан иборатдир.
Ушбу қуроллар ихтиёрий психик функциялар - ихтиёрий диққат ва хо­тира, мантиқий фикрлаш, иродавий ҳаракатлар ва хоказоларнинг асо­сини ташкил этади. Ихтиёрсиз психик функцияларни Л.С.Вигоцкий натурал ёки тубан функциялар, деб атаган. Ихтиёрий психик функция­лар ижтимоий келиб чиқишга эга, белгилар билан воситаланган, одам томонидан ихтиёрий равишда амалга ошириладиган функциялардир.
Ушбу функциялар аввал бошқа одамлар билан ҳамкорлик қилиш шакли сифатида пайдо бўлади, сўнгра индивидуаллашиб боради. Психологик қурол - белгиларни эгаллаш интериоризация жараёнида амалга ошади.
Иитериоризация туфайли интерпсихологик муносабатлар интрапсихо­логик турдаги муносабатларга айланиб боради. Бу жараён катта одам­нииг тарихий тараққиёт давомида шаклланган маданий белгилар­ воситалар ёрдамида таъсир купсатиши билан бошланади. Кейиичалик бола атроф оламга (ўйинчоқларга, хайвонларга, болаларга, катталарга) ушбу белгилар билан таъсир кўрсата бошлайди. Шундан кейингина, унда ўз-ўзига таъсир кўрсатиш қобилияти шаклланади. Боланинг қулоқсизлик қилиши ёки қўрқув фаолиятида орқада қолиши психологик қуролларни ўзлаштирмаганлик натижасидир. Масалан, бола кийим кий­ишда кетма-кетликни бузиш хотирасининг заифлигидан эмас, балки ушбу жараённи амалга ошириш учун зарур буўган психологик қуролларни эгалламаганлиги туфайлидир. Шундай қурол сифатида, бо­лага кийимларни турли кетма-кетликда кийиш тасвирлан расмлар тақдим этилиши мумкин.
Маданий-тарихий концепциянинг мухим ғояларидан бири ривожла­нишнинг энг яқин зонаси ҳақидаги назарий қарашдан иборат. Ривож­ланишнинг энг яқин зонаси - бола ривожланишининг айни вақтдаги даражаси билан келажакда эришиш мумкин бўлган тахминий даражаси ўртасидаги вақтинчалик масофадан иборат. Бу зонага йетилмаган, аммо йетилиш жараёнида бўлган функциялар киради. Боланинг актуал ривож­ланиш даражаси унинг бугунги кундаги тараққиёт даражасини, бола ривожланишининг энг яқин зонаси эртанги кунда бола ўз тараққиётида эришиши мумкин бўлган тараққиёт даражасини ифодалайди. Ривожла­нишнинг энг яқин зонасини бола катта одам ёрдами билан бажара ола­диган вазифалар даражаси белгилайди. Агар бола ўзи учун қийин бўлган вазифани катта одам ёрдами билан бажара олса, бу вазифа бола ривожланишининг энг яқин зонасида жойлашган бўлади.
Л.С.Вигоцкийнинг фикрича, психик тараққиётиинг ҳаракатлантирувчи кучи таълимдир. Таълим психик тараққиётни ўз ор­тидан тортади ва уни тезлаштиради. У кутилган натижани бериши учун тараққиётдан олдин бўлиши, яъни ривожланишнинг энг яқин зонасига мулжал олиши лозим.
Л.С.Вигоцкий ўз концепциясида бола психик тараққиётининг 4 асосий қонунини таърифлаб берди. Бу қонунлар қуйидагилардан ибо­рат:
1. Бола тараққиёт ритмларининг фарқланиш . Бу қонйнга кўра боланинг ривожланиши ўз суръатларига эга, бу суръатлар вақт ритмига тўғи келмайди. Шунинг учун чақалоқликдаги ҳаётиинг 1 йили ўсмирликдаги 1 йилга тенг бўлмайди;
2. Бола тараққиётидаги метаморфоза қонуни. Бу қонйнга кўра ри­вожланиш сифат ўзгаришларининг занжиридан иборат. Бола кампоқ биладиган, қўлидан кампоқ нарса келадиган одам эмас, балки психикаси сифат жихатидан катталар психикасидан фарқланувчи мавжудотдир;
З. Бола тараққиётининг нотекислик қонуни. Бу қонйнга кўра, бола психикасининг ҳар бир томони ўз тараққиётининг оптимал даврига эга бўлади, ҳар хил психик функциялар нотекис, нопропорционал ривож­ланади
4. Олий психик функцияларнинг шаклланиш қонуни. Бу қонунра кўра, ҳар қандай олий психик функция аввал боланинг атрофдагилар билан бўлган муносабатида намоён бўлади, кейинчалик у индивидуал сохага кўчади. Шунингдек, Л.С.Вигоцкийнинг таъкидлашича, бола тараққиётида барқарор даврлар инқирозли даврлар билан алмашади. Инқирозлар икки ёш даври туташган жойда, бола психикаси ва хулқ ­атворидаги эски ҳусусиятларнинг йўқолиб, янгилари шаклланиши дав­рида рўй беради.
Демак, Л.С.Вигоцкий психологияда маданий-тарихий ёндашувга асос солган. Мазкур ёндашув болалар психологиясидаги назарий ва амалий муаммоларни хал қилишда ҳам катта аҳамиятга эгадир.

А.Н.Леонтевнинг фаолият назарияси

А.Н.Леонтев (1903-1979) - машхур рус психология фаолият наза­риясининг асосчиларидан бири. Фаолият назарияси онг ва фаолият бирлиги тамойили билан боғлик. Ушбу назарияга кўра, фаолият субъ­ектнинг предметли олам билан бўлган таъсирлашиши жараёни бўлиб, бу жараён унга ўз эхтиёжларини қондириши учун имконият беради.
Фаолият - бу фаол мақсадра йўналтирилган жараёндир. Предметлилик фаолият билан боғлик эхтиёж - индивиддан ташқарида бўлган, аммо индивид нормал ҳаёт кечириши шахснинг ривожланиши учун керак бўлган нарсаларга нисбатан заруратни ҳис этиш ҳолати. Мотив ­ эхтиёжнинг намоён бўлиш шакли инсонни фаолиятга ундайдиган са­баб яъни фаолиятнинг нима учун амалга оширилаётганлигидир. У ёки бу мотив инсонни муайян мақсадни қўйишга ундайди. Мақсад - фаоли­ятнинг кутилаётган натижаси. Фаолият қуйидаги даражаларга эга бўлади:
1. Махсус фаолият турлари даражаси;
2: Ҳаракатлар даражаси;
З. Операциялар даражаси;
4. Психофизиологик функциялар даражаси.
Ҳар қандай фаолият маълум ҳаракатлар кетма-кетлиги шаклида амалга ошади. Ҳаракат - онгли мақсадра эришиш учун йўналтирилган фаоллик, фаолиятнинг асосий таркибий бирлигидир. У шароитга боғлиқ равишда турли усуллар билан амалга оширилади. Ҳаракатни амалга ошириш усуллари операциялар деб аталади. Операциялар - автомат­лашган, одатда аниқланмайдиган ҳаракатлардир. Фаолият ўз мотивини йўқотиш ва ҳаракатра айланиши, ҳаракат эса мақсади ўзгариши билан операцияга айланиши мумкин. Муайян шароитда ҳаракатдан кўзланган мақсад бутун фаолият мақсадидан мухимроқ аҳамият касб этиши ва на­тижада мақсад мотивга айланиб қолиши кузатилади.
Фаолият назарияси нуқтаи назаридан фаол инсон онги шаклла­нишининг шарти ва омили онг фаоллигининг шаклидир. А.Н.Леонтев ўз изланишларида фаолиятнинг бола тараққиётига таъсири муаммосини ҳам чуқур ўрганган. Тадқиқот натижасида фаолият назарияси доираси­да «йетакчи фаолият» тушунчаси шаклланди. Етакчи фаолият деганда тараққиётнинг муайян даврида бола шахсидаги асосий психологик ўзгаришларга сабаб бўлувчи фаолият тушунилади. Мактабгача ёш даврида йетакчи фаолият ўйин фаолиятидир. Бир ёш давридан иккинчисига ўтишда йетакчи фаолият тури ўзгаради, бунда бола фаолиятида мақсадининг мотивга айланиши, А.Н. Леонтев таъбири билан айтганда «мотивнинг мақсадра кўчиши» кузатилади. Янги фаолият тури янги мотивлар пайдо бўлгач, вужудга келади. А.Н.Леонтев фикрича шахс икки марта туғилади. Шахснинг биринчи туғилиши мактабгача ёш даврига тўгри келади. Бу ҳодиса инсоннинг ўз импулсив хатти-ҳаракатларини ижтимоий меъёрларга бўйсундиришга илк бора уриниши, мотивлар ўртасида иерархик муносабатларнинг таркиб топа бошлаши билан боғлиқ бўлади. Шахснинг иккинчи туғилиши ўсмирлик даврида юз бе­ради. Бу ҳодиса инсоннинг ўз мотивларини ва интилишларини англаши ва уларни бўйсундириши билан боғлиқдир.
Шундай қилиб, А.Н.Леонъевнинг илмий қарашлари жахон психо­логи фани тараққиётига улкан ҳисса бўлиб қўшилди, улар болалар психологияси сохасидаги кўплаб назарий ва амалий муаммоларни хал этиш учун ҳам замин бўлиб хизмат қилиб келмоқда.