Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги жиззах вилояти халқ таълими ходимларини қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш

Компютерда физикадан формула ва масалаларни ёзиш ҳамда ечиш

Бу мавзуда биз мустақил равишда компютерда физикадан формулларни ва ишланган масалаларни ёзиш ва масалалар ечишни аниқ мисолларда бажаришни кўрамиз

Бунинг учун биз “Мicrosoft Word”да физик формулаларни ва масалаларнинг берилиши ва ечимларини ёзишдан бошлаймиз. Бу эса ўз навбатида “Мicrosoft Word” да оддий ёзувларни ёзгандан анча фарқ қилиб ёки мураккаброқ бўлиб кўп вақтни талаб қиладиган жараён. Кўпинча физик ва математик формула ёки масалаларни “Мicrosoft Word” ёзганда унинг асбоблар панелидаги формула муҳарриридан фойдаланилади. Формула муҳаррирининг белгиси куйидагича кўринишда бўлади. Бу белги “Мicrosoft Word” нинг асбоблар панелида жойлашган бўлиши керак. Агар асбоблар панелида жойлашмаган бўлса менюдан СервисНастройка тугмалари танланса экранда “Настройка” ойначаси очилади ва ундан Командў тугмаси танланганда Категории ва Команда ойначалари очилади, Категории ойначасидан  Вставка тугмаси танланса иккинчи томонидаги Команда ойнасида тугмаси чиқади. Кейин эса белгиси устига сичқонча курсорини олиб бориб чап тугмасини босиб турган холда асбоблар панелига олиб чиқилади ва сичқонча тугмаси қўйиб юборилади.
Энди биз ушбу белгидан фойдаланиб физик формула ёки масалаларни ёзишни аниқ мисоллар келтирилади.
Масалан. Қўйидагича масала берилган.
Зарядлари бўлган бир хил ўлчамдаги шарчалар бир-биридан 10 мм узоқликда турибди. Вакуумда улар қандай куч билан таъсирлашади? (Жавоб: ).

Берилган:	Формула:	Ёчилиши: Фқ
Ф-?

Бу юқорида берилган масалани компютерда формула муҳаррири ёрдамида ёзиш учун қуйидагича амалалар бажарилди.

Масаланинг берилишидаги сўзлардан ташқари сон қийматларни ёзиш учун тугмаси босилиб хосил бўлган рамкага клавиурадан q ҳарфи киритилади ва унинг индексига 1 рақамини ёзиш учун формула муҳаррири асбоблар панелининг даражалар ёки индекслари ойначасининг ичидан индекс тугмаси танланса q ҳарфининг индекисига ёзиш учун қуйидагича катакча очилади ва унга хоҳлаган ҳарф ёки сон қийматларини ёзиш мумкин. Бу ҳолат қуйидаги расмда тасвирланган. (3 расм)

(3 расм)


ёзилгандан сўнг компютер клавиатурасидан баробар (тенглик) ва чизиқча (минус) белгилари ва 3,2 рақамлари компютер клавиатурасидан орқали киритилади, купайтириш белгиси эса формула муҳариридан танланиб ёзилади ва 10 рақамининг даражасига -17 сонини ёзиш учун формула муҳаррири асбоблар панелининг даража тугмасига мурожаат қилинади. Натижада масаланинг берилишидаги қуйидаги сон қийматлар келиб чиқади. . Масаланинг берилишидаги кейинги , , сон қийматларини ёзиш учун ҳам юқоридаги таъкидланган амаллардан фойдаланилади. Масаланинг шартида берилган қуйидаги касрларда ёзилган ўлчов бирликларни ёзиш учун эса формула муҳаррирининг асбоблар панелидан қуйидагича касрларда ёзиш тугмасига мурожаат қилинади. экрандаги каср ёзиш учун берилган катакчаларнинг сурат қисмига Н,М ҳарфлари ёзилади ва М ҳарфининг даражасига ёзиш учун даража тугмаси танланиб ёзилади ва бошқа берилганлари ҳам шу ҳолатда давом эттирилади. Қуйида ушбу улчов бирликларни езилиши келтирилган.



Шунингдек, масаланинг берилиш шартида ёки ечилишида юқоридаги таъкидланганлардан ташқари белгилар учраса ҳам формула муҳаррири асбоблар панелининг қуйидаги расмда кўрсатилгандек қўшимча панелларидан фойдаланиб физик формулалар ёки масалалар ёзишни амалга ошириш мумкин.

Юқоридаги умумий фикрлардан келиб чиқиб масалаларни формула мухаррири асбоблар панелидан фойдаланиб қуйидаги масалаларни ёзишни таклиф қиламиз.

Масала: Агар водопровод жумрагидан минутига 30 томчи сув томса ва томчининг ҳажми ўртача 0,25 млл бўлса, у ҳолда бир ойда қанча сув исроф бўлади?

Берилган:	Формула:	Ечилиши:
м-?

Изоҳ: Бу каби масалар ечилгандан сўнг ўқувчилар билан сувни исроф қилмаслик кераклиги ҳақида фикр юритилади.
Масала: Сиз 10 кунлик саёҳатдан қайтиб келгандан сўнг уйда иккита 100 ваттлик лампочкаларни ўчирмай кетганингиз маълум бўлди. Сизнинг бу хатонгиз қанчага тушади?

Берилган:	Формула:	Ечилиши: Электр энергия сарфи 48кW-соат бўлди. Бу 1920 сўмни ташкил етди.
А-? Неча сўм-?

Изоҳ: Бу каби масалалар ешилгандан сўнг электр энергияни тежаш, бекорга лампочкаларни ёндириб қўймаслик керакли ҳақида фикр юритилади.

Юқорида берилган худди “Мicrosoft Word”да ёзилган масалани Excel дастури ёрдамида қандай ечилишини кўриб чиқамиз. Бунинг учун энг аввало дастурни ишга тушуриш ва ундаги айрим функцияларнинг қандай ишлатилишини билиб олиш керак.

Ехcел дастурини ишга тушириш:
Программани ишчи столидаги пиктограмма ёки Windows нинг асосий менюсидан Пуск  Программў  ЕХCЕL бандлари ёрдамида ишга туширилади.
ЕХCЕL очилганда унинг ойнаси ячейкалардан иборат: устунлар лотин алифбоси харфлари билан ва каторлар ракамлар билан номланади. Шунинг учун А устунидаги ва 1-каторда жойлашган ячейка А1 деб номланади.

А1 ячейкасига q1 ни ва В1 ячейкага унинг қийматини киритамиз. Кейинги қаторларда қолган берилганларни ҳам алоҳида алоҳида ячейкаларга киритамиз.

ЕХCЕL дастурида амалларни бажариш учун айрим белгилар ва функцияларни қандай ёзилишини билиб олиш керак. Масалан:

/ - бўлиш белгиси
* - кўпайтириш белгиси
СУММ – бир нечта сонларнинг йиғиндисини берувчи функция
СТЕПЕНЬ – даражани ҳисобловчи функция.
109 – СТЕПЕНЬ (10;9) кўринишида ёзилади.
ЕХCЕL дастурида ячейкага формула киритиш учун аввал баробар белгиси киритилади ва қолган берилганларининг ўзи эмас балки улар турган ячейка номи киритилади. Натижа олиш учун клавиатурадан
Enter тугмасини босиш кифоя. Демак С1 ячейкасида Ф ни ҳисоблаш формуласини киритамиз. Буни қуйида кўришингиз мумкин

Барча ҳисоблашларни шу тариқа давом эттиришимиз мумкин.

ЕХCЕL дастурида диаграммалар билан ишлаш имконияти бор. Бу имкониятдан фойдаланиб қуйидаги машқларни ечиб кўрамиз.
Масала. Жисм жойидан қўзғалиб, 1 м/с2 тезланиш билан текис тезланувчан ҳаракат қилмоқда. Жисм ҳаракатининг йўл графигини чизинг.

Берилган: ақ1	Ечилиши: формулага асосан т га 1,2,3,4,5 сонларни қўйиб С ни ҳисоблаймиз. Натижаларни жадвалга қўямиз. Натижаларга асосан ёъл графигани чизамиз. тс 0 1 2 3 4 5 см 0 0,5 2 4,5 8 12,5
Йўл графигини чизинг-?

Ҳисоблашларни юқоридагидек бажариб жадвални тулдириб оламиз ва асбоблар панелидаги тугмача босилади. Бунда 4 қадамли мулоқот ойнаси очилади. Ойнада диаграмманинг кўринишларидан график танланади ва далее тугмаси босилади. Ҳар сафар далее тугмаси босилади ва диаграммани экранга чиқариш учун готова тугмаси босилади Натижада масаланинг шартида берилган сон қийматларга асосланиб жисм ҳаракатининг ёъл графиги чизилади.

Масала. Бошланғич тезлиги 36 км/соат бўлган автомобил 0,4 м/с2 тезланиш билан тезланувчан ҳаракат қилмоқда. Автомобил ҳаракатининг йўл графигини чизинг.

№6 Берилган: ақ0,4	Ечилиши: формулага асосан т нинг 0,1,2,3,4,5, қийматларига мос келувши қийматларини ҳисоблаб топамиз. Жадвал тузамиз т ва с нинг қийматларини қўямиз. Т ва с нинг қийматларидан фойдаланиб автомобил ҳаракатининг тўл графигини чизамиз.
С-? Йўл графигини чизинг

тc	0	1	2	3	4	5
см	0	10,2	20,8	31,8	43,2	55

Бу масала ҳам худди юқоридагидек кетма-кетликдаги амалларнинг бажарилиши натижасида амалга оширилади ва масаланинг шартида берилган сон қийматлар асосида автомобил ҳаракатининг ёъл графииги чизилади.