Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

VIII. ТАФАККУРНИНГ ЎСИШИ.
Бола туғилган кунидан бошлаб баъзи нарсаларни сезиш ва баъзи ҳисларни кечириш қобилиятига эга бўлади. Лекин ҳали бу болада фикр қилиш бўлмайди; бола ўсган сари, тажриба тўплай борган сари, нутқ орқали алоқа қилиш имконияти кенгайиб, фаолияти ўсиб борган сари таълим ва тарбия жараёнида унинг тафаккури ҳам ўса боради.
Ясли ёшидаги болаларнинг тафаккури.
Болалар тили чиқиб, яхши гапира борган сари, уларда фикрлар – яъни муҳокамалар ва тушунчалар шаклида ифодаланадиган тафаккур жараёнлари ҳам ўсиб боради. Лекин идрок ва тасаввурларнинг образларига таянувчи ҳамда иш-ҳаракатларда ифодаланувчи бошланғич конкрет тафаккур болаларда тили чиқмасдан олдин пайдо бўла бошлайди.
Боладаги мана шундай бошланғич тафаккурни унинг ўзи ўйинчоқлар, баъзи буюм ва идишлар билан қилаётган баъзи ҳаракатларида ҳам кўриш мумкин. Масалан, саккиз-тўққиз ойлик бола шаққилдоқни, қўнғироқчани қўлига олиб, уларни товуш чиқарадиган қилиб қимирлатади. Болани катталар овқатлантирмоқ учун овқат тепасига олиб келганларида, у қошиқни олиб, косага тиқмоқчи бўлади, сўнгра эса қошиқни оғзига олиб боради.
Болалар бир ёшга етганларида катталарнинг айтган сўзларини тушуна бошлайдилар. Катталарнинг: «Қани қошиқ?», «Қани коса?», «Соат қани?» деган саволларига жавобан, бола шу нарсаларга қайрилиб қарайди ёки қўли билан шу нарсаларни кўрсатади. Боланинг атрофидаги кишилар айтган сўзларни тушунаётганлиги унинг энди фикр қила бошлаганлигини кўрсатади.
Бола икки ёшга етганида унинг тафаккури ҳукмларда ифодалана бошлайди, бу даврда унинг тили чиқиб, яхши гапира оладиган бўлади. Бола ўз атрофидаги одамлар билан нутқ орқали алоқа қилиб, тафаккурнинг мазмунини ва формаларини кўпроқ эгаллай боради. Кейин боланинг тафаккури нутқнинг ўсиши билан биргаликда ўсиб боради.
Ясли ёшидаги болаларнинг тафаккури ҳали жуда чекланган бўлади. Ясли ёшидаги бола, асосан, ўзи шу онда идрок қилган нарсалари тўғрисида фикр қилади. Ушинский де­ган эдики, «Бола агар шундай деб айтиш мумкин бўлса, формалар, буёқлар, товушлар, умуман сезгилар орқали фикр қилади». (К.Д.Ушинский, Избранные педагогические сочинения, II том, Учпедгиз, 1939, 156-бет).
Ясли ёшидаги болаларда фикр қилиш жараёнлари уларнинг ҳали содда нутқларида ифодаланади. Бу нутқ кўпинча бошқа кишиларга мурожат қилмай, ўзига гапиришдан иборат бўлади. Бу фикр қилиш жараёнлари айни вақтда идрок қилинаётган нарсалар билан қилинган иш-ҳаракатларга боғлиқ бўлади.
Бу ёшдаги бола нарсаларни бирининг устига бирини қўйиб ёки ёнма-ён қўйиб таққослайди: масалан, ўз ўйинчоғини бўлак-бўлак қилиб синдириб, уни анализ қилади; кубиклардан ёки чўплардан «уй» ясаб, синтез қилади; кубикларни рангига қараб териб, уларни туркумларга ажратади ва умумийлаштиради. Бу ёшдаги болаларни ҳали ўз олдига бирор мақсад қўймайди ва ўз ҳаракатларини режалаштирмайди. Бола идрок ва ҳаракат қилар экан, айни вақтда фикр ҳам қилади.
Болага бирор нарсани кўрсатиб ва «Бу нима?» деб савол бериб, шу нарсанинг номини айтиш таклиф қилинганида у «Стол» деб жавоб беради, яъни ўз ҳукмини айтади, «Қани айтчи, бу нима?» дейилган саволга, «Бу коса» деб жавоб беради ва ҳоказо. Агар бола нарсанинг номини билмаса, у са­вол берган кишига бурилиб, одатда, унинг шу нарса номини айтиб беришини кутадн. Идрок қилинаётган нарсанинг номи­ни айтишнинг ўзиёқ ҳукмдир. Лекин болалар нарсалар тўғрисида мана шундай бевосита ҳукмлар айтиш шу нарсаларнинг номини айтиб бериш билангина чекланмайдилар, болалар нарсаларнинг айрим белгиларини сифатини, ҳаракатини, яъни ўзлари ўз тажрибаларида танишган, ўзлари идрок қилган белгиларини ҳам айтиб берадилар.
Ясли ёшидаги болаларда дастлабки хулосалар чиқариш ҳолларини ҳам кўриш мумкин. Масалан, икки яшар-у саккиз ойлик бола намойишга чиқмоқчи бўлиб, отасига эргашганида, отаси унга намойишга фақат катталар боради, деб айтган. Бола отасининг бу гапидан ўзича мустақил хулоса чиқарган «Менинг отим татта (катта ёғоч от), отим бояди, ман бояман» (отим катта бўлгани учун, мен уни миниб борсам менга ҳеч ким ҳеч нарса демайди, деган гапни айтган). Шу бола икки ёш-у ўн ойга етганида, кунларнинг бирида унга «Болалар тузланган балиқ емайди» деб айтишган. Бола бунга жавобан «Ман таттаман, дадамдан таттаман, ойимдан таттаман, балиқ есам бўлади» деб айтган. (Н.А.Менчинская , «Дневник матери»).
Ясли ёшидаги болаларда амалий тафаккур жараёнларида ва сўзларни ўзлаштириб олиш йўли билан тажриба тўплана борган сари, уларда бошланғич тушунчалар таркиб топиб боради. Ясли ёшидаги бола бир сўз билан шу сўз ифодалаган нарсаларга ўхшаш ҳамма нарсани атайверади, яъни умумийлаштиради, масалан, у ўзи қурган столларнинг қандай шаклда ва қандай ишга мўлжалланганидан қатъий назар, уларнинг ҳаммасини «стол» деб атайди, бегона эркакларнинг ҳаммасини у «амаки» деб атайди. Бола сўзни ва унинг умумий маъносини катталардан ўрганиб олади. Лекин бола тушунчанинг бутун мазмунини ҳали ўзлаштириб олиши мумкин эмас, албатта.
Ясли ёшидаги бола ўзи ўзлаштириб олган сўзлардан фойдаланиб, ўзи ҳам умумийлаштира бошлайди. Лекин у ҳали нарсаларнинг муҳим белгиларини умумийлаштира билмайди. Бола кўп вақтгача нарсаларнинг ташқи, кўпинча, унчалик аҳамияти бўлмаган белгиларига қараб, яъни ўзи идрок қилаётган, ўз тажрибасида танишиб олган белгиларига қараб умумийлаштиради. Шунинг учун ҳам, масалан, шу ёшдаги кўп болалар фақат ҳар бир мушукнигина эмас, шу билан бирга, муйна пўстинни ҳам, муйна телпакни ҳам миёв деб атайверадилар.
Ясли ёшидаги бола айни ўзи идрок қилаётган нарсалар тўғрисида фикр қилади. Ясли ёшидаги боланинг тафаккури, асосан, конкрет-яққол тафаккурдир.