Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Органик сезгилар
Очиққанда, сувсаганда, ортиқ тўйиб кетганда, чарчаганда, кўнгил айниганда, ички органларимиз оғриганда ички сез­гилар туғилади, буларни органик сезгилар дейилади; кишининг ўзини тетик, саломат, касал ҳис қилишлари ҳам органик сезгилар жумласидандир. Органик сезгиларнинг кўпи дифференциацияланмаган ва бетайин бўлади. Бу сезгиларнинг рецепторлари ички органларда: қизилўнгач, меъда, ичак, қон томирлари, ўпка ва шу кабиларда бўлади.
Юқорида айтганимиздек, ички органларда бўлиб турадиган жараёнлар органик сезгилар рецепторларининг қўзғовчиларидир. Аммо ички органлар саломат бўлиб, соғлом ишлаб турган вақтда биз ички (органик) сезишларни ё пайқамаймиз ёки бу сезгилар ўзимизни умуман «яхши» ҳис қилиш – тетиклик, соғломлик ва бошқа шу каби туйғулар тарзида ифодаланади. Ички органларимизнинг иши издан чиққан тақдирда органик (ички) сезгилар айниқса аниқ билинади. Масалан, чанқов, очлик, тўйиб кетиш сезгилари, ички органларда оғриқ. Ҳис қилиш сезгилари, кўнгил айниш сезгилари шундайдир.
Органик сезгилар кўпинча хуш ва нохуш туйғулар қўзғатади, кучли ҳиссий тонда намоён бўлади. Масалан, киши оч қолганда ёки бирон ери оғриганда ўзини ниҳоят даражада «ёмон» сезади,– азоб чекади, аммо киши саломат бўлиб, ҳеч ери оғримаса ёки тўйиб яхши овқат еса – «ҳузур» қилади,– ўзини ниҳоятда «яхши» сезади.


СЕЗГИЛАР СОҲАСИДАГИ БАЪЗИ БИР ҚОНУНИЯТЛАР.
Сезгиларнинг ҳосил бўлиш тезлиги ва давом этиш муддати


Сезгилар бирор-бир сезги органининг қўзғалиши натижасида ҳосил бўлади. Аммо қўзғовчи рецепторга таъсир эта бошлаши биланоқ, дарров сезги туғилавермас экан: қўзғовчи таъсир эта бошлагандан бир неча вақт кейингина сезги ҳосил бўлади. Турли сезгиларда бу вақт 0,02 секунддан 0,1 секундгача боради. Шундай қисқа вазиятни биз, одатда, пайқамаймиз.
Сезги ҳосил бўлгач, маълум муддат давом этади. Сезгилар давом этиш муддатига қараб, қисқа ва узоқ муддатли сезгиларга бўлинади. Масалан, ялт этиб чақнаган бир учқун ёруғлигини сезиш ёки ерга тушиб кетгаи қалам товушини сезиш қисқа муддатли сезгилардан ҳисобланади. Кундузги ёруғликни сезиш, заводнинг янграётган гудок овозини эшитиш узоқ муддатли сезгилардандир. Сезгиларнинг қанча муддат давом этиши ташқаридаги нарсаларнинг сезги органларига нечоғли узоқ, таъсир этишига боғлиқ. Нарса таъсир этиб турар экан, тегишли сезги ҳам бўлади. Аммо нарсанинг таъсир эта бошлаши ва сезгининг ҳосил бўлиши бир вақтга тўғри келма­гани сингари, нарса таъсирининг тўхташи ва сезгининг йўқолиши ҳам мутлақо бир вақтга тўғри келмайди. Нарса таъсир этмай қўйгани ҳолда сезги яна бир неча вақт давом этаверади. Торнинг овоз чиқариши тўхтатилганига қарамай, товушнн се­зиш яна бир неча вақт давом этади. Бундай хаёллаб қолган сезгилар тутилиб қолган ёки изма-из образлар деб аталади. Тутилиб қолган образлар 0,05 секунддан 1 секундгача (баъзан бундан ҳам ортиқ) давом этади.
Юқорида айтилган кўриш сезгиларидаги контраст ва изма-из образларнинг пайдо бўлиши сезгиларнинг ҳосил бўлиш тезлигига ва давом этиш муддатига тааллуқли қонуниятлар би­лан изоҳланади.
Сезгиларнинг шундай ҳусусиятлари борлигидан тезлик би­лан алмашинувчи қўзғовчилар бир-бири билан кетма-кет келувчи якка нарсалар сифатида сезилмасдан, ҳаракатдаги бир нарса бўлиб сезилади. Кинокартинани кўриш жараёни сезги­ларнинг шу хоссасига асосланган.