Ўзбекистон республикаси халқ таълими вазирлиги дарсликнинг янги нашри устоз Ўзбекистонда хизмат кўрсатган Фан ва теҳника арбоби профессор

Джон Локк (1632-1704 й.)
Инглиз олими ва педагоги Джон Локк Бекон кашф қилган илмий методнинг бевосита давомчиси эди. Локк психология ҳам, бошқа табиат фанлари сингари, оғзаки мулоҳазаларга эмас, балки тажрибага асосланмоғи керак, деб ҳисоблайди. Шунингдек у руҳнинг ва унинг кучларининг асл моҳиятини билиш мумкинлигини инкор қилди. «Мен, дейди Локк, - руҳнинг моҳияти нимадан иборат ёки ҳаётий руҳимизнинг қандай ҳаракатлари сезгиларга ёки тасаввурларга олиб келади деган текширишлар билан ўзимни қийнаб ўтирмайман, чунки бу қуруқ мавҳум фикр юргизишдир». Локкнинг айтишича, фақат руҳий ҳодисаларни ўрганиш керак. Бу ҳодисаларни ўрганишнинг бирдан-бир методи тажриба ва кузатишдир.
Дж.Локкнинг асарлари туфайли психологияда эмпирик тажрибага суянган психология деб аталадиган янги оқим пайдо бўлди.
Локкнинг фикрича, асосий ҳамда бирламчи психик ҳодиса сезгидир. Руҳий ҳодисаларнинг барча қолган турлари, қанчалик мураккаб бўлмасин, фақат сезгиларнинг бир-бирига муносабати ва қўшилишидир. Руҳда (Платон ва Декарт айтганидек) туғма идеаллар йўқ. Руҳ ўзининг барча идеалларини ташқи тажриба сезгиларидан (бирламчи сифатлар) ва қайта ишланган ички тажрибадан, рефлекслар, хотира, фарқ қилиш, таққослаш, мураккаб тасаввур ва бошқалардан (иккиламчи сифатлар) ҳосил қилади. Янги туғилган боланинг руҳи гўё ҳеч нарса ёзилмаган тоза қоғоз ёки тоза тахтдир, лекин тарбиячи ва ҳаёт тажрибаси бунга сезгилар орқали ҳоҳлаган нарсани ёзиши мумкин.
Сезгилар ҳақидаги таълимотида Дж.Локк бирламчи ва иккиламчи сифатларга таъриф берди. Нарсаларнинг сезги организмларига бевосита таъсир этиши натижасида ҳосил бўладиган сезги образлари бирламчи сифатлар ёки образлар деб аталади; бу объектив сифатлар. Локк бирламчи ёки объектив сифтларга ҳаракатни, ўтказмовчанликни, зичликни, заррачаларнинг уланишини, фигурани, ҳажмни ва бошқаларни сезишни киритади. Локк таълимотига кўра, иккиламчи ёки субъектив сифатлар «нарсаларнинг ўзида эмас», балки бирламчи сифатларга боғлиқ бўлиб, субъектив равишда яратилади.
М.В.Ломоносов бирламчи ва иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимотни танқид қилиб чикди. Унинг таълимотига кўра, иккиламчи субъектив сифатлар йўқ: бизнинг ҳамма сезгиларимиз объективдир.
Инглиз философи Дж.Беркли (1689-1753) ва унинг издошлари Локкнинг иккиламчи сифатлар ҳақидаги таълимотини ҳаддан ошириб юбордилар. Уларнинг таълимотига биноан, бизнинг ҳамма сезгиларимиз субъектив бўлиб, онгимиз томонидан яратилгандир.
Дж.Локк ҳодисаларнинг тасодифий бир вақтда содир бўлиш натижасида тасаввурлар ўртасида ҳосил бўладиган боғланишларни белгилаш учун биринчи бўлиб психологияга «ассоциация» терминини киритди.